Тоқтамыс ханның (1380-1395жж.) жарлықты хаты, 1393 ж.

Жалпы мәлімет

 Ұлық ұлыстың («Алтын орда») ханы Тоқтамыстың Польша королі және Литва князы Владислав Ягайлаға (1392-1393жж.) жазған жарлықты хаты.           Жарлықты хат екі бөлік (39,6х19,8; 41,8х19,8 см.) шығыстық қағаздан құралған.  Мәтін көне ұйғыр жазуымен орта түрік тілінде 25 жолда жазылған. Құжаттың 1, 6- жолдағы «bizge» сөзі, 14-жолдағы «Teŋri biz-ni yarıluqab» сөйлемі алтын әріптермен жазылған.

Хатта төрт бұрышты алтын түсті мөр (өлшемі : 12х12 см) басылған.

Мөрдегі араб сыртқы текшедегі куфи жазулы мәтін: Bissimillah ir-rahman ir-rahim. Ia illah illa illah muhammed rasul allah salli allah galih wa sallam. Аудармасы: Аса рақымды және рақым қылушы Алланың атымен бастаймын. Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі, Алланың оған салауаты мен амандығы болсын! 

Мөрдегі ішкі текшедегі куфи жазулы мәтін:  as-sultan al-‘adil Toqtamiş. Аудармасы: Әділетті сұлтан Тоқтамыш.

Түпнұсқасы Польша Республикасының көне актілері бас архивінде сақтаулы (№ 5612). Ресейдің Мәскеу сыртқы істер бас архивінен  1834 жылы К.М. Оболенский (Краков архивінде болған  поляк тарихшысы А.С. Нарушевичтің құжаттары ішінен) тапқан.  Түпнұсқасы  1921 жылы Ресейден  Польшаға қайтарылып берілген. 

Ғылыми әдебиет

Оболенский К.М.  Ярлык хана Золотой Орды Тохтамыша к Польскому королю Ягайлу (1392-1393 года). –Казань, 1850.- 72с.

Березин И.Н. Ханские ярлыки. I. Ярлык Тохтамыш хана кь Ягайлу. - Казань, 1850.

Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимурь-Кутлука и Саадеть-Гирея, сь введеніемь, переписью, переводомь и примечаниями изданные И.Березинымь профессора Казанскаго Университета . – Казань, в типографіи университета. -1851.-56с. ( -1-11)

Заметки при чтении книги проф. И.Н.Березина «Ханские ярлыки» // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том-1. -Алма-Ата: Издательство АН Казахской ССР, 1961.-777. 131-141. reprint

Özyetgin A.M. Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslup incelemesi.  – Ankara, 1996. – 140.

Мәтін

          Toktamış han yarlığı    1393

1.         Toktamış, söz-üm

2.         Yağayl-a-ğa

3.         uluğ orunğa olturğan ergey-in

4.         aŋlatu qutlu buk-a hasan başlı ilçi-

5.         ler iydük erti sen taqı keleçiŋ-ni

6.         bizge iydiŋ erti burunğı yıl bekbolat ve hoca medyn

7.         başlı bir neçe oğlan-lar bekiş turduçaq birdi

8.         davud başlı begler edügü atlı kişi-ni temirge aldır-

9.         tın çıkarup iymişler ol til birl-e kelti erti

10.     alar-nıŋ al-a köŋgül bil-e til inip il qırı-ğınğa

11.     yite kelgen-te aŋlap yığılıp sançış-mağğ-a

12.     turğan-ta ol yaman kişi-ler burun tebiregin

13.     tin il tarpıp ol iş taqı ol çaqlı bolğan ergey-i ol erti

14.     Teŋri biz-ni yarlıqap düşman-lığ qılğan begbolat hoca medyn

15.     begiş turdu-çak birli davud başlı oğlan-lar begler-ni

16.     muŋğal-ttı emti bu yağunı aŋlatu hasan tulu hoca başlı

17.     ilçiler-ni iydük emti taqı ols-a

18.     bizge baqar illerniŋ çıqışların çıqarup barğan

19.     ilçi-ler-ge bergil hazinege tegürs-ün-ler bas-a

20.     burunğı yosunça bazergan ortaq-larınıŋ taqı yörüş-

21.     süŋ-ler uluğ ulus-nıŋ turuş-inğ-a taqı yahsı-

22.     sı ol bolğay tip altun nisan-lığ yarlığ

23.     tuttuq taqağu yıl tarih yiti yüz toqsan beş

24.     te recep ay-ı-nıŋ sekiz yaŋıta ordu tan-

25.     ta erür-te bitidimiz.

Мағынасы: Тоқтамыс  (менің) сөзім! Яғайлаға. Ұлық таққа отырған биліктерін (ерікті құзырын) аңғартып білдіру үшін  Құтлы Бұқа, Қасен бастаған елшілерді жіберген едік. Сен (де) тағы елші-тілшіңді бізге жіберген едің. Бұрынғы жылы Бекболат, Қожамедин бастаған бірнеше оғлан-бекзадалар Бекіш, Тұрдұшақ, Берді, Дәуіт бастаған бектер Едіге атты кісіні Темірге алдын ала (астыртын) шығарып жіберіпті. Ол тіл-хабарымен келген екен. Олардың ала бөтен көңілі жайында және тыңшы енгізіп, ел шетіне жетіп келгендігі білініп, ел жиналып  соғыспақшы болып тұрғанда, ол жаман кісілер бұрынырақ  сезіктенгендіктен, ел (олармен) соғысқан еді. Бұл істің болған себебі сол еді. Тәңірі бізді жарылқап дұшпандық қылған Бекболат, Қожамедин, Бекіш, Тұрдұшақ,  Берді,  Дәуіт бастаған  бектерді мұқалтты. Енді бұл жайтты  түсіндіріп білдіру үшін  Қасен, Тұлұ  Қожа бастаған елшілерді жібердік. Қазір әлі де болса, Бізге бағынатын елдердің салық-шығындарының есебін шығарып, барған елшілерге беріңдер, қазынаға жеткізсін! Және бұрынғы жосын бойынша базаршы ортақтық серіктестер бірге жүрсін! Ұлық ұлыстың тұрмыс-жағдайына тағы да жақсы сый-сияпат болсын деп алтын нышанды жарлықты ұстаттық. Хат Тауық жылы жеті жүз тоқсан бесінші жылы, Ережеп  айының  секіз жаңасы Ордұ Дан-да екенде бітікленді.