Татпар (Құтлық) қаған ғұрыптық кешені және бiтiктасы 581-582 жж.

Жалпы мәлімет

Көне түрік б.т.: Құтлық, қыт. деректерінде Та-по // Тобо, соғды тілінде Маға Татпар қаған. Татпар қағанның арғы тегі «ačïna» (көне моңғолша түріктерді čïna-w>чоно - қасқыр деген, ол атауды қытайлар мен согдылықтар осылайша ачына деп атаған) текті Бұмын қаған (ресми атағы «Ел қаған»; 552-599 жылдары билік еткен). Түрк Елін Бұмын қағаннан кейін ұлы Қара («Аю») қаған биледі. Одан кейін Қара қағанның iнiсi Мұқан («Түрік Күлік Ел») қаған биледі. Татпар (Мақан тегін) Мұқанның інісі.Татпар қаған 571-582 жылдары тақта отырып, билік жүргізген. Бұл дәуiрде Түрiк Елі манжұрия, эфталиттерді бағындырған, византия, сасанид, қытай-табғач мемлекеттерiмен саяси-дипломатиялық қатынас орнатып, олардан алым-салық алып тұрған «жiбек жолындағы» құдыреттi империяға айналды. Қытай деректерінде Татпар қағанның буддизмді қолдағаны туралы мәлімет кездеседі. Бітіктаста «Мұқан қаған», «Нивар қаған», «Маға Татпар қаған», «Маға Ұмна қаған», «Йарұқа», «Ұрқұпар Чұрачұ» деген есімдер аталады.

        Моңғолия, Архаңғай аймағы, Бұғыт /Их тамир/ сұмынынан 10 км батыста. Қорған, дуал қалдықтары мен балбал тастары және тағы басқалары табылған орнында, ал бітіктас оның тұғыры тасбақа Арханғай аймағы Цэцэрлэг қаласы өлкетану музейінің кіреберіс орталық алаңында орнатылған, бітіктастың үстіңгі бір сынық бөлшегі музей қоймасында сақтаулы тұр.Қағандарға арналған «барық»-тардың бір түрінде дуал (40-50 м), ор-арық (ені 4-5 м, тереңдігі-2 м), ағаш бағаналы күмбез-шатыр, бітіктас, тас үйіндісі (7,5х7,5 м), балбалдардан (258-276 дана 300 м-ге дейін созылады) жасалынған. Сегiз ағаш бағаналы күмбез-шатырдың астында бітіктас орнатылған екен. Бітіктастың үстіңгі тұсында жалын күжiрейтiп басын иiп шапқалы тұрған бөрінің бейнесi бедерленіп бәдізделген. Бөрінің бас тұсы ғана сақталынып, тастың үстіңгі тұсының жартысы қырылып кеткен, оның бір сынық бөлшек тұсы сақтаулы. Ескерткiште еш бiр таңба қашалмаған, тек қана балбалда бір айрықша таңба кездеседі. Бітіктас тасбақа тұғырына орнатылған. Балбал тастардың саны 276- ден астам.Екі тілдік ескерткіш тас. Сарғыш түстi құмдақ бітіктастың бет жағында (B-2, 19 жол) және оң, сол екi қапталында (B-1, 5 жол, B-3, 5 жол) көне соғды тілінде соғды жазулы, ал қарсы жақ бетiнде (B-4, 20 жол) брахми-ескі санкскрит жазулы (тілі белгісіз) мәтін 0,1-0,3 мм тереңдікте қашалған.Бiтiктастың биiктiгi - 198 см, енi- 70 м, қалыңдығы-20 см. Тасбақа тұғырының өлшемі: 92,5 х 58,5х 63 см.

Ғылыми әдебиет

Доржсүрэн Ц. 1956-1957 онуудад Архангай аймагт археологийн шинжилгээ хийсэн тухай. Улаанбаатар, 1958.  

Доржсүрэн Ц.  «Археологийн судалгаа. Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл». Улаанбаатар, 2003, 121 х. 

             Сэр-Оджав  Н. Археологические памятники Монголии. Современная Монголия. 1960, №7, с.25-28.  // Н. Сэр-Оджав Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл , илтгэлийн эмхэтгэл. Улаанбаатар хот, 2003, 343 х.

Ринчэн Б.  Монгол нутаг дахь хадны бичээс гэрэлт хөшөөний зѕйл. Corpus Scriptorum Mongolorum. Les pessings pictographiques et les insscriptions sur les pochers et sur les en Mongolie. Tomus.XYI, Fasc.I, Улаанбаатр, 1968. 75-76 –р тал.

Лившиц В.А., Кляшторный С.Г. Новая согдийская надпись из Монголии, предварительное сообщение //Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока V. Годичная научная сессия. ЛО ИВ АН.Л., 1969.  51-54 С

Кляшторный С.Г., Лившиц В.А. Согдийская надпись из Бугута. //Страны и народы Востока. М., 1971.С. 121-146.

Sergey G. Klyashtorniy-Vladimir A.Livshits  The sogdian Inscription of Bugut Revised // Acta Orientalia Academiae Hungaricae XXVI /1.1972. s. 69-102.   

              Лившиц В.А. Согдийская надпись из Бугута. ОУМЭ-ийн II их хурал. 1970.1 боть. Улаанбаатар. 1973 .243-250 х.

Кляшторный С.Г.  Советско-Монгольская экспедиция. // Археологическое открытие 1982 года. М., 1984. с. 511-512.

Санжмятав Т.  Архангай аймгийн нутаг дахь эртний түүх соелын дурсгал. Улаанбаатар, 1993, 48, Таблиц-120, 126.

Войтов В.Е.   Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных памятниках Монголии VI-VIII в. М., 1996. С. 102.

            Provisional report of researches on historical sites and inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998 . Edited by Takao Moriyasu  and Ayudai Ochir.  The Society of Central Eurasian Studies, Toyonaka, Osaka University,  1999. pp. 121-125

Mogolistandaki Turk anitlari projesi albumu.  TIKA, Ankara, 2001, sayfa 153-164.       

            Takao Moriyasu, Toshio Hayashi.    Site of Bugut   // Provisional report of researches on historical sites and inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998 .  Edited by Takao Moriyasu  and Ayudai Ochir.  The Society of Central Eurasian Studies, Toyonaka, Osaka University,  1999. pp. 121.

            Yutaka Yoshida.  Sogdian Part Of Bugut Inscription   // Provisional report of researches on historical sites and inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998 .  Edited by Takao Moriyasu  and Ayudai Ochir.  The Society of Central Eurasian Studies, Toyonaka, Osaka University,  1999. pp. 122-124.

            Монгол нутаг дахь түүх соелын дурсгал. Сэдэвчилсэн лавлах .Улаанбаатар, 1999, 206-207 х.

Қаржаубай С.  Орхон мұралары. Астана, 2003,  93-108 б.  

Базылхан Н. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас) //Қазақстан тарихы түркі тілді деректемелері" сериясы бойынша. II том. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. - 45-50 б.

Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық  Атласы. – Астана: Күлтегін, 2005. – 360 б.

Мәтін

Татпар (Құтлық) қаған бітіктасының  көне соғдыша мәтіні

(Ютака Йошиданың транскрипциясы).

В-1

1.       rty (m) [wn'] k nwm (sn)k'  'wst't δ'r-'nt  tr-'wkt '(')šy-n's  kwtr'tt  'xšy-wn'k

2.       ' Y-(К)' +m+++ m(wx)'n  x'γ 'n  y'rwk' 'HY nw" r x'y'n 'wr-kwp-'r cr-"cw mγ "

3.       t' [t] (p)['r] (х' γ 'n) wsn wy'(r)[nt] 'HRZY nwkr ZK βγy  mwx'n  x' γ 'n  'PZY βγy  mγ'  t't(p)['r]

4.        [х] 'γ ['n MN xw](r-sny) k'w xwr-(tx)[y]z p(r)[m] prw 'nγt'k 'bс'nрδ '(xwš)wy-n'tt wm't['nt]

5.       [r](t)y[                                       ](t) 'H(RZY) nwkr c'w'nt py-štrw βγy (m)[wx'n х' γ 'n]

B-2

1.   [                                                                      ] у k'w βγy s'r pwr-sty rty nw(k)r  k'w +[    ]

2.   [                          ](c)w mγ' t(')[tp'r х' γ' n ? tk'yn]t  š' δp-y-t  tr-xw-'nt xwr-x'p-cy-nt tr- δwnt +(wny)[t?]

3.   [                    ](')n '(n)[            ]+kw(s)[                           ]у tw(') xwy- štr 'HY mwx'n х' γ' n pr'y-t rty n'[β]

4.   [                                     'β] (t)kšpw  '(xšy-)'t δ'(r)[t ZY n'βc] (y)'h  šy-r'k p'rtw δ'rt rty ms 'kδry tγw  mγ'

5.   t('t)[p'](r) х[' γ' n ]++ δ++[  ]š ty[                     ]+ ('β)tkšpw 'nγwncy-δ xšy-' ZY n' βcy-h p'r rty nw[kr]

6.   β(γ)y m(γ)' [t]'t(p)['r х' γ' n] m(s) ++[      nβ](y-r)"k ptγwštw δ'rt rty xr-( γw)šk  srδy (x)wt'w , (kr)[ty]

7.   r(ty) ХI srδ  xsy-(')[t δ' rt       ](t)mp('r)y[      ]+++ k'w (βγ)y-št s'r pwrst rty py-štrw š' δ-p-y-t tw(++)[   ]

8.   xwrx(')pc(y-nt )+++t t++++t '(PZ)Y++++[  ]'n+(r-)'δtw δ'rnt rty nwkr mγ' wmn' х'γ'n p'δ y- š'δ '(t)[w?]

9.   δ ['](mt r)t[y                  ](х')γ'n pr(m'tw) δ 'r-t (MN) '(В)Y mγ' t'tp'r х'γ'n wsn RB(k')

10.     [                    ] β++[     ](')krty (r)[t](y) m(s) prm'(')tw δ'r' (MN) RBkw nwm snk' 'wst rty 'YК nw(m)

11.     [snk'                                                              ]+у βγy mγ' t'(t)p'r х'γ'n tk'y-nt'cw npyšnt cw βmpyšnt

12.    [                                           ](cw)[ š' δ](pyt) cw xwr-(x'pcy-)nt cw (Z)Y wkwrt cw n'βcy-'kh 'Y-К'[   ]

13.    [                                                   ]w β'r-'k 'sp' δ y-'(n) pr'yw 'βt my- δ '(xš)t δ 'r-'n[t]

14.    [                                                   ](+ ptxw)stw δ 'r-'nt rty cy-w'nt pystr(w βγ)[y          ]

15.    [                                                  nwm sn] (k' pr)m'tw δ'r-(nt) '(ws)t rty c'n'w δw' xsywn'k

16.    [                                      ](+)[                       ](r'y)tw δ'r-(nt) rty 'sky-s'r n[р]δу m'tnt rty

17.    [                                                                 ]( γrw)y 'yt δ'r-nt rty pr'(+)[++]yδ'n s(r)δ mγ(')

18.    [                                                                  ](+): ns(m)y ZY ['n]у wys(pw) 'ytδ'r-n(t) r[ty]

19.    [                                                                                                                    ]'k δw' х'γ'n sy(+)nw mγ(')

B-3   

1.       [                                                                                      syr'](k) γr-'m'k krtk ["β](r)y-(n)t rt[y]

2.       [                                                                     ]mγδ srδ šyr'k γr'mk krtk ' ' βry-n[t]

3.       [                                                       ]++t 'PZY (+++++++h) mrtx(m')k 'štnt 'HRZ-Y βγ (m)[ γ'?]

4.       [                                                       ]ws mγδ βγ [    ]w(++)nt nwm (snk') w(+)n" 'y-ry mγ[']

5.       [                                                                                 ]             blank                  signum

ҚАЗАҚША АУДАРМАСЫ

(Ютака Йошиданың жапонша, ағылшынша аудармасы негізінде)

B-1

<В-1: 1-3> Бұны ( жарлықты ескерткіш тасты)  Түрік ачына руының  қағандары орнатты ... Мұқан қағанның  Йарұқа ағасы Ниуар қаған ... Ұрқұпар Чұрачұ Маға Татпар қаған үшін ...  жасаған кезінде ...

<В-1: 3-4> Тәңірден жаралған  Мұқан қаған және Тәңірден жаралған  Маға Татпар қаған шығыстан батысқа дейінгі жұмыр жерді билік етті.

<В-1: 5~B: 2: 1> ....... содан кейін,  ол болған,  Тәңірден жаралған  Мұ (+қан қаған) ... ол да  Тәңірге  қарай қайтты.

B-2.

<В-2: 2-5> Сөйтіп..... қарай .......  Маға Тат(+пар қағанның тегін)+ дері, шад апаттары , тархандары,  құрықпандары , тұдұндары ... дары .... (Татпар қағанға бүй депті):  «Сенің ағаң болған Мұқан қаған қайтыс болды. Ол ... жеті жұртты (әлемді) биледі, халықты  бай қылды ... Қазір сен де тағы Тәңірден жаралған  Маға Татпар қаған да (билеуші болып,  сөйтіп)  жеті жұртты билеп,  халықты бай қылып... ) » ....

<В-2: 5-7> Сөйтіп, Тәнірден жаралған  Маға Татпар (қаған) да ... ақыл кеңес тыңдап, қоян ж. қаған болды. Содан   11 жыл билік (құрды) .  (Оның) денесі .... Тәңірге қарай қайтты ...

<В-2: 7-9> Содан кейін,  шад апаттары, тар(+хандары) , құрықпандары, ..............жасады. Сонда Маға Ұмна қағанды таққа отырғызды

<В2: 9-10> (Маға Ұмна) қаған (өзінің)  әкесі Маға Татпар қаған үшін өте үлкен ..........істерін жасауды бұйрық етті. Сонымен қатар тағы  ұлық (жарлықты  ескерткіш тасты) орнатуды бұйрық етті.

<В-2: 10-14>  (Жарлықты ескерткіш тас) ..... орнату кезінде  Тәңірден жаралған  Маға Татпар қағанның тегіндері де, немерелері де, шөберелері де, ... шад апаттары да, құрықпандары да, туған-туыстары да, халқы да ... (оған) ... атқа мінер жауынгерлер барлығы 7 күн .... жасаған кезде ... ол..... өлтірді.

<В-2: 14-16> Содан кейін Тәңірде жаралған ........оған (жарлықты ескерткіш тасты?) орнатуды бұйрық етті . Екі билеуші .... жасаған кезінде ...   етті.... жоғары тарапқа қуалай жөнелді.

<В-2: 16-18> Сонда ...  ол ....  – ны ұстады. Сөйтіп ...... –ның ж. Маға ....(қаған) ....(ол)..... бірге басқа барлығын ұстады.  

<В-2: 18-19> ... Содан кейін ..... екі қаған ..... Маға....

B-3.

<В-3: 1> ... құдыретті  байлық мүліктің   (ол  ырым жорасын  жасап). Одан кейін..

<В-3: 2> ... сол ж. құдыретті  байлық мүлкіне  арналған ырым жора  жасап

<В-3: 3>  (Сөйтіп) .......жетіп .....кісі болды.....  хан иеміз  (Маға ..)

<В-3: 4>... нің күні ... (жарлықты ескерткіш тасты) .........Ұ.......на Ері Маға

<В-3: 5> ... ... .............................................................

(Ютака Йошиданың ағылшынша  аудармасы ).

В-1

<В-1: 1-3> Кings of the Turkish Ashinas tribe have established [this] stone of law when *** Muqan Qaghan's Yaruka-brother  (named?)   Niwar Qaghan *** ed  for the sake of Urkupar Cracu Magha Tatpar Qaghan.

<В-1: 3-4> Тhеn, God (like)  Muqan Qaghan and God (Iike) Magha Tatpar Qaghan were the (two) rulers upon the whole world from the east to the west.

<В-1: 5~B: 2: 1>Then, after that God (Iike) M[uqan Qaghan] ... ... ... Не retumed to the God (= died).

В-2

<В-2: 2-5> Then, to ... ... ... Magha Tat[par Qaghan's prince]s, Shadapits, Tarxwans, Xurxapcins, Tuduns, ...            [said to him] … “Your elder brother Muqan Qaghan passed away. Не ruled countrties ... ... ... the seven continents (= the whole world) and fed the people well. Now, You God (like) Magha Tatpar Qaghan, aIso [bесоmе а ruler and] rule the seven continents in that way and feed the people”

<В-2: 5-7> Then, the God (like) Magha Tatpar Qaghan also  ... ... ...listened to the consultation (or :  took the advice consulting  people) and bесаmе а king in the уеar of hare. Не ruled eleven years. ... (his) body ... ... Не returned to the gods (=dead) ,

<В-2: 7-9> Afterwards, Shadapits, Tarxwans,  Xurxapcins ... ... ... ***ed. Then, they made Magha Umna Qaghan a king", … ….  …. 

<В2: 9-10> [Magha Umna] Qaghan ordered to buid а great ... for the sake of (his) father Magha Tatpar Qaghan. And he also ordered to establish а great stone of law.

<В-2: 10-14> When the stone of law [was established]  ... ... ... God(like) Magha Tatpar Qaghan's princes, as well grandsons  and   great-grandsons, ... ... ... and Shadapits and Xurxapcins and relatives and the people, when (they) *** ed for  a week  (altogether) with ... cavalry ... ... ... they killed ... ... ...

<В-2: 14-16> After that, God (like) ... [Qaghan] ... ... ... ordered to establish [the stone of law]. When the two ruler ……………. *** ed  they  were in pursuit (after him?) upwards.

<В-2: 16-18> ... ... ... they took... ... ... In the year of *** Magha ... [Qaghan] ... ... ... (they) took *** and all the  others.

<В-2: 18-19> ... ... ... the two Qaghans' *** Magha

В-3

<В-3: 1> ... ... ... (hе?) blesses good wealth (and religious) service

<В-3: 2> ... ... ... in that year (hе?) blesses good wealth (and religious) service.

<В-3: 2-3> ... ... ... (there) exsist... and а man of ... And,  lord, Magha

<В-3: 4> ... ... ... day ... the stone of law U...na Iri Magha

<В-3: 5> ...... ...