«Хүйіс толгой- I, II » бітіктастарындағы брахми жазулы мәтіндер

Жалпы мәлімет

 Көне түрк дәуірінің брахми жазулы ең көне моңғол тілді мәтінді ескерткіш тастар.  Моңғолия, Бұлғын аймағы, Могод сұмыны «Хүйіс толгой» деген жерден табылған. Кешенде  жазулы екі (3 тас ?) тас ескерткіш, тасүйінді бар, кешенде бәдіз, балбалдар жоқ.  

    Бірінші бітіктасы  көкшіл  сұр түстi гранит (өлшемі  1,54х0,41 х-0,12-0,15 м), оның бет жағында (Ха-1, 11 жол) және қарсы жақ бетiнде (Ха-2, жол саны анық емес) брахми жазулы моңғол тілід мәтін 0,1-0,2 мм тереңдікте қашалған.

    Екінші бітіктасы көкшіл сұр гранит (өлшемі: 1,61х-0,40-0,44 х0,19-0,21 м), оның бет тұсында  (Хб-1,  жол саны анық емес )  және  қарсы жақ бетiнде (Хб-2, жол саны анық емес) брахми жазулы моңғол тілді  мәтін қашалған.

    Екі бітіктас Моңғолия Ғылым академиясы Археология институтының зертхана қоймасында сақтаулы тұрған. 

   Моңғолия Үкіметінің қаулысымен моңғол тілінің ең көне ескерткіші ретінде "Тарихи-мәдени теңдесі жоқ мұралар" тізіміне енгізіліп, Ұланбатыр қаласындағы Үкімет үйіне салтанатты түрде 2019 жылы 26 қарашада орнатты. 

Ғылыми әдебиет

Цэнд Д. Шинжлэх ухааны академийн мэдээ. -Улаанбаатар, 1967. -№4. 100-р тал.

Шинэхүү М.  Шинэ бичээс олдлоо // Түүхийн судлал. Tomus X, Fasc.1-12. -Улаанбаатар, 1974. -206-211.

Наваан Д. 1976 оны хээрийн шинжилгээний тайлан ТХГБС. -Улаанбаатар. 1976он. 

Nejat Diyarbekirli  Orhundan geliyorum  // Türk Kültürü.  1979, sayı 198-199.-321-340.

Базылхан Н. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас) // Серия:«Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері» -II том. –Алматы: Дайк-Пресс, 2005. 51.

Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон  ескерткіштерінің толық Атласы. - Астана, 2007.

Bazylkhan  Napil   Unknown Stone Stelas from Mongolia with  Brahmi  Inscriptions from Ancient India // India an Kazakhstan . Silk Road Synergy Continues. –New Delhi: Academic Excellence, 2011. -71-77.

Dieter Maue, Mehmet Ölmez, Étienne de La V aissière, Alexander Vovin   Earliest inscriptions from the Mongolian steppe //  60 th Meeting of the Permanent International Altaistic Conference August 27 – September 1, 2017 Székesfehérvár, Hungary, Book of  Abstracts edited by Akos Bertalan Apatoczky . Budapest, 2017.- 46 /pp. 30-32 /

Hurcabagatur Solongγod Dr.   Elias Verlag Imofif e. v., Köln Meine Mongolische Ablesung der Khüis-Tolgoi Inschriften aus der Mongolei   (zusammenfassung des vortrags) // Revıval of Identity and Cultural Heritage: Turkic Language from Past to Future International Forum (Paris, April 30, 2018). Proceedings of the International Forum, UNESCO Headquarters, Room IX, Paris, 2018. -Astana. «Ғылым» баспасы, 2018.- 31-33.

Мәтін

«ХҮЙС ТОЛГОЙ» (HT1) БІТІКТАСЫНЫҢ МӘТІН ТРАНСКРИПЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚША СӨЗБЕ-СӨЗ САЛЫСТЫРМАСЫ:

1.        biti (Біз) när (-лер) kaγan (қаған) digin (тегін) šini-n (жаңа) bodisatva (Бодисатва) töröhö (туады) kaγan (қаған) boda (Бода) kaγan-u (қағанның) ukah (шығу тегін) ukaǰu (ұғып түсініп ) ^[1-12],

2.        ① hiri (Кері) ② anakaya (Анакаяа) ③ .... , ④ bidin (Бидин) ⑤ ǰaha (Жақа) ⑥ bodi (Боди) ⑦ bigiyä (Бекійе) när (-лар) bäyi (бәрі) doluǰaju (жетеулеп, жеті болып) ɦügbü (күй үн дауыс,ой бірігіп) ^[13-23].

3.        biti (Біз) ǰilo (Жыло) nar (-лер) kara (Қара ) naya (Найа ) γong (Гүң) tuwar (Тувар) pürör (бүркер) čičiri (шатыр) pügtig (домалақ үй) nälän (қосып) ^[24-34].

4.        niri (Нири) kaγan-na (қағанның) kato (қатұн) nar (-лер) dägid (інілер) niri (Нири) kaγan (қаған) türüg (Түрік) kaγan (қаған) uča (себебі) dora (болған соң) tayiǰu (ұлықтарға ас беріп) ^[35-47].

5.        hiri (Кірі /тайпалық/) ɦärgin (Керкін) barγo (Баргұ /тайпалық/) pahiruhači (бақырушы аруақ шақырушы) ɦigbiǰü (сызылып билеп) tügäǰü (түгесіп үлес таратып) ^[48-53],

6.         ukabar (ұлық үлкен ) nar (-лер) kaγan ( ұлы қаған)  hani ( кіші ханды) ǰulaba (шам жақты) ^[54-58].

9.        pada (Біз) niri (Нири) kaγan (қаған) türüg (Түрік) kaγan (қаған) göǰin (аруағын тілеп) ubiǰü (арбап) ǰulabaǰu (шам жақты) ^[80-87],

10.    darkad (дархад ) ǰäyibi (Жэйиби) uh (бұл)   bitig (бітік) .... säg (сэг)  paγa(paγ) (паға)  .... ǰa(ǰu) (жу)  .... darkan (арулап сақтап)  bitibä (жазды)  ka (Ка) ^[88-100].

«ХҮЙС ТОЛГОЙ» (HT1) БІТІКТАСЫНЫҢ МӘТІНІ

ҚАЗАҚША ҒЫЛЫМИ АУДАРМАСЫ :

1.       Біздер қаған, тегін аруағынан  жаңа Бодисатва  туатынын қаған және Бода қағанның   шығу тегін  ұғып түсіндік ^[1-12],

2.       ① Кері, ② Анақайа, ③ ...., ④ Бідін, ⑤ Жақа, ⑥ Боди, ⑦ Бекей-лер бәрі жетеулей бірігіп, үн-санамызды бірлестірдік ^[13-23].

3.       Біз  Жыло-лар Қара Найа, Гүң Тувар-мен бүркер домалақ үй және  шатыр үй тігіп тұрғыздық ^[24-34].

4.       Нири қағанға  қатұндары інілері Нири қаған/ның/, Түрк қаған/ның/ себебі-дүр ғұрыптар жасап ^[35-47].

5.       Кері /тайпалық/ Керкін, Барғұ /тайпалық/ бақырушысы (қам бақсысы)  билеп, үлестерін таратып түгестірдік ^[48-53],

6.       Ұлықтар  ұлы қаған,  кіші ханға арнап шам жағып сөйледік ^[54-58].

9.       Біз Нири қаған Түрк қаған аруағын тілеп, арбап, білте шам ұсынып сөйледік ^[80-87],

10.    Тархад Жейібі осы бітікті ( жазуды) ....сег паға ... арулап .......қорғай сақтай  бітігледік (жаздық) Ка ^[88-100].

________________

Ерекше ескерту:

1.     Аталмыш 100 сөздің транскрипциясы мен сөздердің түсіндірмелерін Солонгод Л.Хурцбаатардың «1400 жыл бұрынғы байырғы моңғол тілі - «Хүйс толгой» (HT I) мәтіннің зерттеулері»  деген зерттеу еңбегінің моңғолша түсінідірмелерін  негізге алынады. Мәтін аудармаларының дұрыс нақтылығында осы зерттеу еңбектің моңғолша нұсқасы  негізге алынады.

2.     59-79  сөздері  яғни 20 сөзднің мән-мағынасы толық ашылып зерттелмегендіктен аударылмады.

3.     Солонгод Л. Хурцбаатар осы зерттеу еңбегіндегі  көне брахми жазуымен жазылған моңғол сөздерді аударып түсіндіруге толық авторлық құқығы бар.

4.     Солонгод Л. Хурцбаатардың зерттеген HT I байырғы моңғол тілінің мәтінін қазіргі моңғол кирил жазуына түсіріп, қазақ тіліндегі алғашқы аудармасын Напил Базылхан жасады. 

 «Хүйс толгой- I» бітіктас мәтіні. Дитер Мауе (Dieter Maue) зерттеуі негізінде:

1.        bı̣tı̣-ña̤r kagan digin šıñıṇ bodı-satva to̤ro̤x 

2.        kagan bṳda̤ kaganu ukax ukaǰu xırı ̣ añakay.ı̣ tı̣n ǰa̤x bo̤dı̣ bigiy-ñär ba̤yı̣ do̤lṳ ǰa̤ǰṳ hügbü [ ? ]

3.        +? b[ı]̣ tı  ǰılo̤ na̤r  k(a)ranyaguñ tṳwa̤ pṳro̤r čıč̣ıra̤ pügtig ña̤la̤n

4.        × k[a]ga[nu?] + kato-ñar dügid  nırı ̣ kagan  türǖg kagan

5.        uč d(o̤ )ro̤ ta̤ya̤ǰṳ  xırı ̣ härgin bargo [] pa̤lxır [+]xa̤ čı ̣ higbiǰ

6.        tügǰü ukabar-ñar kagan xa̤nı ̣ ǰṳla̤ba̤ tṳnṳ tügnyä tṳwa̤ 

7.        + xa̤ [] tṳ[] to[go?]gun pügtigči śıñıṇ bodısatva to̤ro̤x kagan

8.        [+]l[] + []ı̣yṳ uč bitihiñ + + gux tṳwa̤-ña̤r kagan to̤ro̤x kaganun

9.         + pa̤da̤ n<ı >rı ̣ kagan türüg [ka]ga[n] []ı ǰıṇ ubı1ǰ  ǰa̤lo̤ba̤ǰ darkad ǰa̤yabı

10.    [ ? ]rṳn bitig + säg  pag [ + + ] j[] [ ? ] darkan ba | tı̣ ba̤ ka

Солонгод овогт Л. Хурцбаатар гуайн «Хүйс толгой» (HT1) гэрэлт хөшөөний  бичээсийн орчин цагийн монгол хэлний үгчилсэн галиг :

1.       biti (Бид) när (нар) kaγan (хаан) digin (дигин) šini-n (шин-ийн) bodisatva (Бодисатва) töröhö (төрөх) ^[1-7]

2.       kaγan (хаан) boda (Бода) kaγan-u (хаан-ы) ukah (угсаа удам) ukaǰu (ойлгон ухаж) ^[12] hiri (Кири) anakaya (Анакаяа) ^[8-14]

3.       .... bidin (Бидин) ǰaha (Заха) bodi (Боди) bigiyä (Бэгийэ) när (нар) bäyi (бий,  бүхүй) doluǰaju (долоожааж, долуулаа болж) ɦügbü (хөг дуу, санал бодол нэгдэв) ^[15-23]

4.       biti (Бид) ǰilo (Жило) nar (нар) kara (Хар) naya (Ная) γong (Гүн) tuwar (Тувар) pürör (пүрөөр) čičiri (цацар) pügtig (бүхдэг гэр, өвөн овоохой) nälän(нийлүүлэн) ^[24-34]

5.       niri (Нири) kaγan-na (хаан-ы) kato (хатан) nar (нар) dägid (дүүд, дүүс) niri (Нири) kaγan (хаан) türüg (Түрэг) kaγan (хаан) ^[35-44)

6.       uča (учир) dora (-дор) tayiǰu (тайж, ихэсийн тайллага хийж) ^[47] hiri (Кири овгийн) ɦärgin (Херкин) barγo (Баргу овгийн) pahiruhači (бахирагч, сүнс дуудаач) ɦigbiǰü (хэвхэн бүжиглэж) ^[45-52]

7.       tügäǰü (түгээж, тарааж) ^[53] ukabar (ухаант ахас, ахас ухаантан) nar (нар) kaγan (хаан)  hani (хан-ыг) ǰulaba (зуллав, зул өргөн өчив) ^[58] tünü (Туну) tügäniyä (Түгэниэ) tuwar (Тувар) ^[59-61]

8.       .... disatva ((бо)+дисатва) ti (ти) katon (хатан) kaγan (хаан) pügtigči (бүхдэгч) šini-n (шин-ий) bodisatva (Бодисатва) töröhö (төрөх) kaγan (хаан) ^[62-69]

9.       dolaǰaǰu (долажааж, долуулаа болж) ^[70] lo (la) (лу ла) uča-da (учирт) bitigin (бичиг-ийн) kaγan-hi (хаан-ыг) tuwar (Тувар) nar (нар) kaγan (хаан) töröhö (төрөх) kaγan-un-a (хаан-ы-гаа) .... ^[70-79]

10.    pada (Бид) niri (Нири) kaγan (хаан) türüg (Түрэг) kaγan (хаан) göǰin (гөжин, сүнсийг хүсэн) ubiǰü (увдислаж, сэргээн увидаслан) ǰulabaǰu (зул өргөн өчиж) darkad (дархад) ǰäyibi(Жэйиби) ^[80-89]

11.    uh (уг)   bitig (бичиг) .... seg (сэг)  paγa (paγ) (пага)  ....  ǰa( ǰu ) (жа жу)  .... darkan (дархалан ариутган)  bitibä (бичивэй)  ka (Ка) ^[90-100]

Солонгод овогт Л. Хурцбаатар гуайн «Хүйс толгой» (HT1) гэрэлт хөшөөний  бичээсийн орчин цагийн монгол хэлний үгчилсэн галиг:

1.       biti (Бид) när (нар) kaγan (хаан) digin (дигин) šini-n (шин-ийн) bodisatva (Бодисатва) töröhö (төрөх) kaγan (хаан) boda (Бода) kaγan-u (хаан-ы) ukah (угсаа удам) ukaǰu (ойлгон ухаж) ^[1-12],

2.       ① hiri (Кири) ② anakaya (Анакаяа) ③ .... ④ bidin (Бидин) ⑤ ǰaha (Заха) ⑥ bodi (Боди) ⑥ bigiyä (Бэгийэ) när (нар) bäyi (бий,  бүхүй) doluǰaju(долоолжааж, долуулаа болж) ɦügbü (хөг дуу, санал бодол нэгдэв) ^[13-23].

3.       biti (Бид) ǰilo (Жило) nar (нар) kara (Хар) naya (Ная) γong (Гoн) tuwar (Тувар) pürör (пүрөөр) čičiri (цацар) pügtig (бүхдэг гэр, өвөн овоохой) nälän(нийлүүлэн) ^[24-34].

4.       niri (Нири) kaγan-na (хаан-ы) kato (хатан) nar (нар) dägid (дүүд, дүүс) niri (Нири) kaγan (хаан) türüg (Түрэг) kaγan (хаан) uča (учир) dora (-дор) tayiǰu (тайж, ихэсийн тайллага хийж) ^[35-47].

5.       hiri (Кири овгийн) ɦärgin (Херкин) barγo (Баргу овгийн) pahiruhači (бахирагч, сүнс дуудаач) ɦigbiǰü (хэвхэн бүжиглэж) tügäǰü (түгээж, тарааж) ^[48-53],

6.       ukabar (ухаант ахас, ахас ухаантан) nar (нар) kaγan (хаан)  hani (хан-ыг) ǰulaba (зуллав, зул өргөн өчив) ^[54-58].

9.       pada (Бид) niri (Нири) kaγan (хаан) türüg (Түрэг) kaγan (хаан) göǰin (гөжин, сүнсийг хүсэн) ubiǰü (увдислаж, сэргээн увидаслан) ǰulabaǰu (зул өргөн өчиж) ^[80-87],

10.    darkad (дархад) ǰäyibi(Жэйиби) uh (уг)   bitig (бичиг) .... säg (сэг)  paγa (paγ) (пага)  ....  ǰa( ǰu ) (жа жу)  .... darkan (дархалан ариутган)  bitibä (бичивэй)  ka (Ка) ^[88-100].

Солонгод овогт Л. Хурцбаатар гуайн «Хүйс толгой» (HT1) гэрэлт хөшөөний  бичээсийн утгачилсан дэлгэрэнгүй сэргээлттэй орчин цагийн монголчилгоо:

1.         Бид нар хаан тегиний сүнсэнээс Бодисатва-гийн (рид шидтэй) шинээр төрөх хааны ба Буда хааны угсаа удамыг ухааран мэдэрч ^[1-12],

2.         ① Кири , ② Анакая, ③ .... ,④ Бидин, ⑤ Заха, ⑥ Боди,⑦ Бэгийэ нар буй  бүгд долоон хэсгүүд цугларан хөг дуун (санал бодол) нэгдэв ^[13-23].

3.         Бид Жилo (Жолоо)  нар Хар Найа, Гoн Тувар-тай бүрээр цацар майхан бүхдэг (өвөн, овоохой)  гэрээ босгон нийлүүлэн ^[24-34].

4.         Нири хааны хатад дүү нар Нири хааны ба Түрэг хааны учир дор ихэсийн тайллага хийж ^[35-47].

5.         Кири овгийн Керкин (Етүгэн) Баргу овгийн сүнс дуудаач (бөө) хэвхэн бүжиглэж ихэсийн хишгийг  даяар олонд түгээн тарааж ^[48-53],

6.         овгийн ахас ухаантан нараас их хаан, бага ханд зул өргөн өчив ^[54-58].

9.         Бид Нири хаан Түрэг хааны сүнсийг хүсэн (гөжин) сэргээн увидаслан зул өргөн өчиж ^[80-87],

10.      дархад Жэйиби бээр уг бичиг .... сeг пага .... ариутган дархалан бичивэй Ка  ^[88-100].

________________

Онцгой тодорхойлолт:

1.     Тус 100 үгсийн галиг хийгээд үсэг тэмдэгийн нарийн тайлбарыг Солонгод Л.Хурцбаатарын «1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл – Хүйс толгойн бичээс (HT I)  судлал» хэмээх номын монгол тайлбараар баримжаа болгоно. Орчуулгыг зөв оновчтойг ч тус номын монгол эхээр нь баримжаа болгоно.

2.     59-79-р хүртэл 20 үгийн утга агуулгыг арай гүйцэд судлаагүй тул орчуулагдсангүй.

3.     Солонгод Л.Хурцбаатар тус ном дахь брахми үсэг бичгийг монгол үгээр хөрвүүлэн буулгаж,  дийлэн тайлбарлах бүрэн эрхтэй.

Худам монголоос кирил монголд хөрвүүлсэн Базылханы Напил. (Казахстан улс, Астана хотноо, 2019 оны 3-р сарын 3-ны өдөр).