Ел етміш (Білге Атачым ) йабғұның ғұрыптық кешенi және бiтiктастары
Жалпы мәлімет
Елтерiс, Қапаған, Білге қағандар дәуірінде шад атағына ие болған Ел етмiш Йабғұға (Еl Еtmis yabγu) арналып ұлы Есбара Тамған Чұр Йоға, екінші ұлы Бiлге Есбара Тамған Тархан тарапынан ұлу ж. яғни 716 ( немесе -728?) ж. орнатылған.
Қазіргі Моңғолия, Өвөрханғай аймағы Уянга сұмыны Онгин өзенiнiң солтүстік-батыс жағалауы Мааньтын Бүрд деген жерде орналасқан. Кешен құрамында ор (68-48 м), сандықтас (4 дана), бәдіз (10 дана), бітіктас (2 дана) және оның тұғырлары, арыстан тас (2 дана), балбал (154-166 дана) .
Зерттеушілердің анықтауынша алғашқыда екі бітіктас болған екен. Бірінші бітіктастың өлшемі : 2,25 х 0,64 х 0,32 м (1,54 х-0,41х0,12-0,15 м). Қазір оның бір үлкен, екі кішігірім бөлшегі қалған. Бірінші бiтiктастағы мәтiнiнің 8 жолы бет жағында, 4 жолы оң қатпалында жазылған болса, ал оның үстiңгi жағында көлденең 1 жол бәдiзделген. Балбал таста бiр жол жазу бар. Екінші бітіктас қайда екені белгісіз? Бірінші бітіктас өлшемі:
Тас қоршау, қорған, бітіктастың үстіңгі тұсының бөлшегі, бәдіздері табылған орнында. Бірінші бітіктастың бір үлкен, екі кішігірім бөлшегі Өвөрханғай аймағы өлкетану музейінде сақтаулы.
Ғылыми зерттеулер
Кешенді алғаш 1891 ж. Н.М. Ядринцев зерттеп әлемге алғаш жариялады . 1898 ж. мәшһүр түрколог В.В. Радлов бiтiктас мәтiнiнiң алғашқы ғылыми аудармасын жасады .
Ғылыми әдебиет
Ядринцев Н.М. Отчет и дневник с путешествия по Орхону и в южный Хангай в1891 г. // Труды Орхонской экспедиции. Т. Y, 1892. С.51-113.
Radloff W. Das denkmal am Ongin // Die altturkishen Inschriften der Mongolei. S.Petersburg, 1895. Driette Lieferung. P.243-256.
Радлов В.В. Атлас древностей Монголiи. // Труды Орхонской экспедиции. Санктпетербург, 1892. Вып.3. табл. 83.Ядринцев Н.М. Отчет и дневник с путешествия по Орхону и в южный Хангай в1891 г. // Труды Орхонской экспедиции. Т. Y, 1892. С.51-113.
Мәтін
|
1.
|
Eçümüz : apamız : Yаmı: qağan: törüt: buluŋuğ: qısmış: yığmış: yaymış: basmıs: ol qan: yoq boltuqda: kisre: el yіtmіş: ıçğanmış:qaçşamış |
|
2. |
qağanladuq: qağanın: ıçğanı: idmiş: Türük budun: öŋre: kün:toğusıqаŋa:kesre: kün:batsıqıŋa:tegi: berіye: Tabğaçqa:yarıya : yış qa tegi… |
|
3. |
alp: erіn: balbal: qısdı: Türük budun: atı yoq: bolu: barmış:erti: Türük budun: yіtmezin: teyin: yoluq ermezin: teyin: öze: Teŋіri:ter er/mis: …… |
|
4. |
Qapağan: Elteris qağan: eliŋe: qılıntım: Еl Etmis: yabğu: oğulı: Isbara: Tamğan Çur:Yoğa: inisin: Bilge: Isbara: Tamğan :Tarqan: yumğılığ: bes:yetmis: еçim: Аtaçım:
|
|
5. |
bu:Tabğaçda: yarıya: at eg Oğuz:ara: yeti erin: yağı:bolmuş: qaŋım: Bağa: Teŋіriken: еyen: anta: yormuş:isig: küçüg: bermiş:…
|
|
6. |
Teŋіriken: +ke: isig: bertim: teyin: yarılqamış: sad atığ: anta: bermiş:boltıqda: Toquz: Oğuz: at eg: yağı ermiş: bedkü: ermiş: Teŋіriken: yor… |
|
7. |
yabız bat ben ?: azığ üksüg: körüteg: erti: sületim: ter ermis: ımtı: beglerime: ter ermis: biz: az bız: teyin: alqunur: ertimez……
|
|
8.
|
qanım: sad ança: ötünmüs: Teŋіriken:almazun: teyin: ……..din: anta: bermeziŋe: atis ol…
|
|
9. |
Qamuq:Balıqa:tegidim: qonladım: altım:süsü: kelti: arqasın: yağıdım: begi: qaçdı: ………ğ erti: Tabğaç: budun: ………..atıqıdatım: yağıdım: basdım: yaydım…bozuqunça: |
|
10. |
kelür ertimez: ekin ara: at eg yağı: bolmus: tegim eçimin: teyin: saqıntım: Teŋіri: bilge :qağanqa: saqınu: іsig: küçüg: bersegim: bar ermes erinç: tegi edükün: üçün: …………..yağıdım: beke: tegi edikim: uruş:qılıp:
|
|
11. |
tegip: inime: oğulıma: ança: ötüledim:qıl yorup: Elteris: qağanqa: adırılmaduq: yaŋılmaduq: Teŋіri: bilge: qağanta:adırılmalım: azmalım: teyin: ança: ötledim: keri: barığma: bardı: bilge: qağanın: budunı: ………..bardı: ülügen atqa: : esig: küçüg: berti:
|
|
12. |
öze: Teŋіri:qan: ülüi:yılqa: yetinç ay: küçlüg:alp qağanımda: adrılu: bardıŋız:Bilge : ataçım: yoğıŋ: aluruğıŋı:n: qazğantım: sub yer Teŋіri: öd ………ç: eki erür : erti:
|
|
13.
|
- Аtaçımqa: bitig:taşığ:/Bitigledim qıldım/ : bеŋigü:qağanım: Ataçım: - bilge : Ataçım:elü:yılqa: bilge:uluğ alp er: edgü qan:ataçım: ölti: |
smsB smJJ smGiJ smsQ GyLUB trut N GQ i mJ zmpa zmuC
smYCQ smNGCi smtijl arsK aDxTLUB xUJNQLU
ayQsGUTnuKa r yuN DUBKruts mdii NGCin NGQx dLNGQ
igt iQYij ajaRiJ aQCGBT ajrb igt ayQSTB nuKarsK
itr smRB ULUB xJiT NDUBKrut iDsk LBLB nrpL
smrrit iryt azu njt nzmrQLUJ njt nzmtij NDUBKrut
RUCNGmTaRBs iLGUUGBJsmtl mOLik ayl NGQsrtl NGpQ
msTmC smtj sb GLGmJ NQRT NGmT aRBs aglb isni aGUJ
aGB myQ smLUB iGJ nritj aR zGUgTajRiJ aDCGBT UB
….itr smrb gCuK gsis mRUJ aO nj nKryt
a D xTLUBs mr ba OG TDss mQLRJn jty trbg sia Kn Kryt
RUJn Kryts mrXdbs mriGJg Tz GUz QUT
amrlgb iTm mrrt mtlus itri gtruX gsKuGz nibTBzBJ
………..zmtr RUNQL njt zbz zb smrrt
n jtN zmLn Kryts mntua WDSm y Q
L UsTa yzmrbaONDUB
iDCQ igb mDGj nsQR itlK isus mw mDLNUx mdgt akLB xmQ
aWUxzUB mDJJ mDSB mDGJ mTDQiQT… NDUB CGBT….tr...G
aglb iryt mOQS njt nmiCmgt smLUB iGJgT aRniK zmtrrlK
mDGj...nCu nXdgt WrsmrRB mgsrbgCuK gs aNQWa QNGQ
pLiQ YRU mXdgt aKb
xDmLRD aQNGQsrtl pRUJLQ mdltu aW amLGU amni pgt
aW njit mLmz mLmLRD aOGQ aglib iryt xDmLyJ
itrb gCu Kgs aQtnglu iDRB...iNDUB NGQ aglib iDRB amGRB
zyDRB ULRD aDmNGQrpL glCuX JWitj aQlij iul NQ iryt azu
tirrur iKC …. du irytrjBUS mOgzQ NyGRUL yGUJ mCTa glib
mCT mNGQ ugiyb mDiQ mdlgtib GYt gtib aQmCT
itlu mCT NQ ugd rpLGLU aglib aQlij iul mCT aglb
iLBLBN QRTRBs
Пікір қалдыру