Білге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы

            БІЛГЕ ҚАҒАН БІТІКТАСЫНЫҢ I-БЕТІНДЕГІ  МӘТІНІ ( I. 1-41 жол)

 

жол	Түрк бiтiк тiлiнде
1.	Teŋіriteg: Тeŋiri: yaratmış: Türük : Bilge : qağan: sabım: aqanım: Türük : Bil /ge : qağan: bödüke: olurtum:/anta: ımtı: al… tısı er : Toquz Oğuz : eki Ediz ker külüg: begleri budunı: ......Türük : Тeŋiri:..................
2.	üze: : qağan: olurtum:olurtuqıma:ölüteçiçi:saqınığma: Türük: begler: budun: egirip: sebinip: tostamış:közi: yügürü: körti:bödüke: özüm olurup:bunça: ağır törüg: törüt buluŋdaqı: budunığ: ……itdim: Őze: kök: Teŋіri:(asıra:yağız:Jer:qılıntaquda: ekin ara:kisi:oğulı:qılınmıs:
3.	kisi:oğulınta: öze: eçüm apam:Bumın qağan:Estemi qağan:olurmış: olurupan: Türük: budunıŋ:  Elin:törüsіn:tuta bermis: iti bermis:törüt:buluŋ:qop:yağı ermis:sü sülepen: törüt:buluŋdaqı: budunığ:(qop almış: qop baz qılmıs:)başlığığ:yüküntürmüs: tizеligig:(sökürmüs:  ilgerü:Qadırqan:Jışqa tegi:keri)
4.	Temir qapığqa: tegi:qonturmus:ekin ara: ıdı oqsuz: Kök Türük: iti ança: olurur ermis: bilge: qağan ermis:alıp qağan ermis: buyruqı:bilge ermis erinç:alıp ermis erinç: begleri yeme:budunı (yeme:tüz ermis: anı ) üçün:Еlig:ança tutmus: erinç: Еlig tutup: (Тörüg:etmis: üze ança: kergek:bolmus: )
5.	yoğuçı:sığıtçı: öŋre: kün:toğusıqda: Böküli: Čölüg el:Tabğaç:Tüpüt:Apar Purum:[Q]ırqız:Üç Qurıqan:Otuz Tatar:Qıtaň:Tatabı: bunça:budun: kelipen:sığıtamıs:yoğulamıs:antığ:külüg:qağan ermis:(anta kisre:inisi:)  qağan: ( bolmis erinç: )oğulı atı: qağan: bolmis erinç:(anta kisre: inisi: eçisin teg: )
6.	qılınmadıq erinç:oğulı:аqaŋın teg: qılınmadıq erinç:bilgesiz: qağan: olurmıs erinç: yablaq: qağan: olurmıs erinç:buyruqı:yeme: bilgesiz ermiş erinç:yablaq ermis erinç: begleri:budunı: tüzsüz  üçün: Tabğaç budun:teblegin:körlügin (:üçün:armaqçısın: ) üçün:inili: (eçili:kеksürtükin:üçün: begli:budunlığ: )
7.	yoŋuşurtuqın:üçün Türük:budun: elledik:Еlin: ıçğanu:ıdmıs: qağanladıq: qağanın:yetіrü:ıdmıs:Tabğaç budunqa:beglik:urı oğulın:qul boltı:silik qız oğulın:küŋ boltı:Türük:begler: Türük:atın:ıtı: Tabğaçğı:begler: Tabğaç: (atın:tutupan: Tabğaç:qağanqa: körmüs:elig yıl:)
8.	isig küçüg : bermis: ilgerü:kün toğusıqda: Böküli: qağanqa:tegi:sülüyü:bermis: qurığaru:Temir : qapığqa: tegi: sülüyü:bermis:Tabğaç: qağanqa:Еlin:törüsin:alı bermis:Türük:qara:qamığ:budun:ança temis:Еllig:budun (ertim:Еlim:ımtı qanı:   kemke:Еlig:qazğanurman:tеr ermis: )
9.	qağanlığ:budun:ertim: qağanım: qanı: ne qağanqa: isig küçüg : berürmen: tir ermiş:ança tep: Tabğaç  qağanqa:yağı bolmıs: yağı bolıp:etіnü:yаrаtunu:umаdıq:  yana:içіkmis: bunça: isig küçüg :  bertükerü : saqınmаtı: Türük:budun:ölürüyen:urığsaratıyan: ter ermis: yuqadu : barır:ermis:  öze:
10.	Türük:Teŋrisi: Türük: Iduq Jeri:subı:ança temis erinç: Türük:budun:yoq:bolmazun:teyin:budun : bolçun: teyin:  аqanım:Elteris qağanığ: ögüm:Elbilge qatunığ:Teŋіri:töpesinte:tutup:yügürü:kötürtü erinç: aqanım qağan: yeti yegirmi:erin:taşqımıs: ( taşra: yoruyor: teyin: ükü еsidіp: balıqdaqı:tağıqmıs:tağdaqı: )
11.	inmis:tirilip:yetmis er : bolmıs:  Teŋіri: küç: bertük :üçün: аqanım qağan: süsi: böri teg:ermiş:yağısı:qoň teg : ermiş: ilgerü:qurığaru:sülep:tеrmiş:qubartmış:qamığı: yeti yüz er:bolmıs: yeti yüz er:bolıp:(elsiremis:qağansıramış:budunığ:küŋdemis:quldamış:budunığ: Türük:törüsün: ıçğanmış:)
12.	budunığ:eçüm аpam:törüsünçe:yarаtmış:buşğurmış:Töles:Tarduş: budunığ:anta itmis: Jabğuğ:Šadığ:anta bermiş:berіye: Tabğaç:budun:yağı:ermiş:yırıya:Baz qağan:Toquz: Oğuzbudun: yağı:ermis: (Qırğız:Qurıqan: Otuz  Tatar: Qıtaň:Tatabı:qop: yağı: ermis: аqanım: qağan: bunça:...... qırıq:artuqı:)
13.	yeti:yolı:sülemiş:yegirmi:süŋüş:süŋüsmiş: Teŋіri:yarılqaduq üçün:elligig: elsіretmiş :qağanlığığ:qağansıratmış:yağığ:baz qılmıs:tizelіgig:sükürmiş:başlığığ:yüküntümiş:   aqaŋım: (qağan ....törüg:qаzğanıp:uça:barmıs:  )аqaŋım: (qağanqa:başlayu:Baz qağanığ: balbal:tikmis: ..............)
14.	qağan:uçduqda: özüm: sekiz yaşda: qaldım: ol törüde: üze: eçüm qağan: olurtı: olurupan: Türük: budunığ: yeçe:itdim: yeçe:igti: çığaŋığ:bay qıltı :azığ üküş:qıltı: eçüm qağan: olurtıqda: özüm: tegin: /eriklig …Teŋiri: yarılqadı : ermiş erinç:
15.	törüt: yegirmi: yaşımqa: Tarduş:budun: öze:şad olurtum:eçüm qağan:birle:ilgerü:Yaşıl ügüz: Šantuŋ:yazıqa tegi: süledimiz:qurığaru:Temir: qapığqa: tegi: süledimiz:Kögmen:аşa:Qı/rqız:yeriŋe:tegi: /süledimiz:/qamığı:beş otuz: süledimiz: üç yegirmi: süŋüşdimiz: Еlligig:elsiretdimiz:qağanlığığ: qağansıratdımız:tizеligig:
16.	sökürtimiz:başlığığ:yöküntürtimiz:Türügeş:qağan:Türüküm:budunım:erti:bilmedikin: üçün: bizіŋe:yaŋıltıqın: yazıntıqın: üçün:qağanı:ölti:buyruqı:begleri:yeme: ölti:On oq:budun:emgek:körtü:Eçü (müz:apamız:tutmıs:Jer sub idsiz:bolmazun:teyin: az budunığ: ıtı:yar..............................)bars beg:
17.	erti:qağan atığ: bunta: biz bertimiz: siŋilim:qunçuyum: bertimiz:  üze yazıntı: qağanı:ölti:budunı: küŋ qul: boltı: Kögmen:Jer sub : idsiz: qalmazun teyin:az Qırqız: budunığ: ança: yaratıp: keltimiz: ....................ilgerü:Qadırqan: Jışığ:aşa: budunığ: ança:qonturtımız: ança:itdimiz:qurığaru:
18.	KeŋüTarbanqa:tegi: Türük:budunığ:ança qonturtımız: ança іtedimiz: ol ödke: qul:qullığ: bolmıs küŋ: küŋlig: bolmış:erti:inisi:eçisin:bilmez:erti:oğulı:аqaŋın:bilmez: erti: ança:qazğanmış: ança:etmis:Еlіmiz:   ( törümіz:erti:Türük:Oğız:begleri: )  budun:esidiŋ: üze Teŋіri:basmasar:asra Jer:tilinmeser:
19.	Türük:budun:Еliniŋ:törügün:kim:artatı : udаçı erti:Türük:budun: ertіz:ökün: körügüŋin: üçün:igidmiş:  qağaŋın: ermiş :barmış:  edgü Еliŋе:kentü yaŋıltığ:yablaq: kegürteg: yarаqlığ:qantan:kelіp:yaya еltedi:süŋgülüg:qandan:kelіp:süre еltedi:/Ïd/uq Ö/tüken:/ Jış budun:bardıq:ilgerü: (barığma ) bardığ: qurığaru:
20.	barığma: bardığ: bardıq:yerde:edgüg:ol erinç:qanıŋ: ügüzçe:yügürti:söŋüküg:tağça:yatdı:  beglik:urı oğulıŋ:qul qıltığ:  silik qız oğulıŋ:küŋ qıltığ:  ol bilmedük üçün:yablaqıŋın: üçün: eçüm qağan: uça bardı:başlayu:Qırqız qağanığ: (balbal:tikdim: )Türük:budunığ:atı küsü:yoq bolmazun: tiyin: aqaŋım qağanığ:
21.	ögüm  qatunığ: kötürіgme: Teŋіri:Еl bеrigme: Teŋіri: Türük:budun:atı küsü:yoq bolmazun:tiyin: özümüz:ol Teŋіri:qağan:olurtadı erinç: neŋ yılısığ:budunta: üze:olurmadım: içre açsız: tışra:tonsuz:yabız yablaq:budunta: (üze:olurtum: inim Kül) tegin eki şad: birle:sözleşdimiz:аqaŋımız:
22.	eçümüz:qazğanmış:budun: atı küsü:yoq bolmazun: tiyin: Türük:budun:üçün:tün udımadım:küntüz:olurmadım: іnim: Kül/tegin/ birle:ölü yitü: qazğandım:ança qazğanıp: bіrіki:budunığ:ot sub qılmadım:/men...........  / Jersayu: barmış:budun: ölü yitü: /yadağan:yalıŋın:yana/
23.	kelti: budunığ:igіdeyin tiyin:yırığaru:Oğuz:budun:tapa:ilgerü:Qıtan:Tatabı:budun tapa:  bergerü:Tabğaç : tapa:eki yegirmi: süledim: /süŋüş/ süŋüşdüm:аnta kisre: Teŋіri:yarılqaduq: üçün:qutum:ülügüm: bar üçün: ölüteçi: budunığ:tirigerü: igitim: yalaŋ budunığ:tonlığ: qıltım çığaň: budunığ:bay qıltım:
24.	az budunığ: üküş qıltım: ığar: Еlligde: ığar qağanlığda:yeg qıltım:törüt buluŋdaqı:  budunığ:qop baz qıltım: yağsız: qıltım: qop:maŋa: ükü еrtі: yeti yegirmi :yaşıma : Taŋut [1]: tapa: süledim:Taŋut: budunığ:bozdım: oğulın: yotızın:  yılqısın :barımın : anta altım:sekiz yegirmi :yaşıma : Altı Čub ……………………..
25.	tapa: süledim: budunığ: anta bozdım:Tabğaç On Tutuq :  bes tümen: sü kelti: Ïduq: başda: süŋüşdimiz: ol süg : anta yoq qışdımız: yegirmi : yaşıma: Basmıl ıduq at: oğuşum: budun: erti: arqış ıdmaz: teyin: süledim: q …………içgertim:  qalıŋ ebrü kelürtim: eki otuz: yaşıma:Tabğaç:
26.	tapa: süledim:Čaça Seŋün : sekiz: tümen: sü birle:süŋüşdim: süsin: anta : ölürtim: altı otuz: yaşıma: Ček budun: Qırqız: birle: yağı boltı: Kem keçe: süledim: Ček tapa: süledim:Őrpünte: süŋüşdimiz: süsin:sançdım: Az ………….m………….yeti: otuz: yaşıma:Qırqız: tapa: süledim:süŋük batamı:
27.	qarığ:süküpen: Kögmen: Jışığ:toğa:yorıp: Qırğız: budunığ: uda:basdım:qağanın: birle: Suŋa yışda: süŋüşdüm:qağanın:öltürtim:Elin: anta altım: ol yılqa: Türügeş: tapa: Altun Jışığ: aşa: Ertis: ügüzüg: keçe:yoru/dum: Türügeş:budunığ:/ uda : basdım: Türügeş: qağan : süsi:otça borça: kelti:
28.	Bolçuda: süŋüşdümiz:qağanın: yabğusın: şadın:  anta ölürtim: elin: anta altım: otuz yaşıma: Besbalıq: tapa: süledim:аltı yolı  süŋüşdüm:… süsin:qop:  ölürtim: anta: içreki ne: kişitin:……… k: yoq boltaçı:erti: …kişi….: uqğalı: kelti: basdım: Besbalıq: anı üçün: ozdı: otuz artuqı:
29.	bir yaşıma:Qarluq: budun: buŋsız erür: barur: erikli: yağı boltı: Tamağ ıduq: başda: süŋüşdüm: Qarluq: budunığ: ölürtim: anta altım:………… dım:Basmıl: …..edü….Qarluq: budun: tеrilip :kelti:..sançdım: ölürtim:Toğuz Оğuz: meniŋ: budunım: erti: Тeŋiri: Jer: bulğaqın: üçün: ödiŋ………..
30.	кöni: tegdük: üçün: yağı  boltı: bir yılqa: törüt: yolı: süŋüşdüm:eŋ ilki: Toğu Balıqda: süŋüşdüm:Toğula: ügüzüg: yüzti: keçip: sü kelti: ekinti: Antarğuda: süŋüşdüm: süsi: sançdım: ………üçünçi: ………………. süŋüşdüm:Türük: budun: Аdaq Qamışdı: yablaq :
31.	boltaçı erti üze:yaŋı: keligme: süsin: ağıtım: üküş ölti:anta terilip: anta: Toŋıra: Jılpağıt: bir: oğuşuğ: Toŋa: tegin:yoğun.......egere: toqıdım:törütünç: Ezgenti: Qadızda: süŋüşdüm:süsin anta: sançdım: yabrıtdım:…….barımı……………ma……Mağı Qurğan: qışladuqda: yut: boltı:yazıŋa:
32.	Oğuz tapa: süledim: ilki sü: taşqımış: erti: ekin sü: ebde : erti: Üç Oğuz: süsi: basa: kelti: yadağ: yabız:boltı:  tep: alğalı:kelti: sıŋar süsi:ebig barıqığ: yolğalı: bardı: sıŋar süsi: süŋüşgeli: kelti: biz : az ertimiz: yabız:ertimiz:Oğuz …………………:yağ………. küç bertük:üçün: anta sançıdım:
33.	yaňdım: Teŋiri: yarılqaduq üçün:men qazğanduq: üçün: Türük: budun: …………mış erinç: men inilegü: bunça: başlayu: qazğanmadın: Türük: budun:  ölteçi: erti: yoq:boltaçı: erti: …………begler: saqınıŋ: ança biliŋ: Oğuz budun:……………………… d: ıdmayun: teyin: süledim:
34.	ebin: barıqın: buzdım: Oğuz budun: Toğuz Tatar:birle: tirilip:kelti: Ağuda: eki uluğ: süŋüşdüm: süsin: buzdım:Elin: anta altım: ança qazğanıp:…….: /Teŋiri/yarılqaduq: üçün: /men/ otuz artuqı: üç yaşıma: ………………………yoq erti: ödseg: ütüleg: küç:
35.	igidemiş: /qağan:/yaŋıltı üze: Teŋiri: ıduq: Jer sub /asra/qağan: qutı: tapıqlamadı erinç: Toquz: Oğuz: budun: yerin: subın: ıdıp: Tabğaçğaru: bardı: Tabğaç: budun: bu yerde: kelti: igideyin:teyin:…………… … budunığ:
36.	yazıqlatı: ……beriye: Tabğaçda:atı küsi: yoq boltı: bu yerde: maŋa: qur ? boltı: men özüm: qağan: olurtıqım: üçün: Türük: budunığ: ……….qılmadım: …………..: yerde: qazğantım: Ï /dı başda/: tirilip: ye……………………
37.	….. /süŋ/üşdüm:süsin: sançıdım: içikgime: içikdi: budun: boltı: ölügme: ölti: Seleŋe: qodı yorıpan: Qarаğan: qışlata: biz: barıqın: anta buzdım: …………..yışqa:аğdı: Uyğar Elteber:yüzçe erin:ilger….te……
38.	……………….Türük:budun:aç erti: ol yılqığ: alıp egitim: otuz artuqı: törüt: yaşıma: Oğuz: tezip:  Tabğaçqa: kirti: ökünüp: süledim: suqın:…………………..oğulın:yotuzın: anta altım: eki Elteberig: budun: ……………………………………
39.	………………………./Tatab/ı:budun: Tabğaç qağanqa: körti:yalbaçı edgü: sabı: ötügi : kelmez teyin: yayan süledim:budunığ: anta buzdım: yılq…………………………süsi: terilip: kelti: Qadırqan Jışda: qu……………………
40.	………………………..ğaqıŋa: subıŋaru: qontı:beriye: Qarluq:budun tapa: süle: tep: Tudun: Yamtarığ:ıtım bardı: …………Elteber: yoq bolmiş: inisi: bir: qurığa …………………………………………………………
41.	…………………..arqışı : kelmedi: anı ança tuyun : tep: süledim: qurığaru: eki üç kişiligin: tezip bardı: qara budun: qağanığ: kelti tep:ög……………………………..qa: at bertim: keçig atlığ: ……………………………………………

 

БІЛГЕ ҚАҒАН БІТІКТАСЫНЫҢ II-ҚАПТАЛЫНДАҒЫ МӘТІНІ(II. 1-17 жол )

 

жол	Түрк бiтiк тiлiнде
1.	……………..öŋüg : yoğuru:sü yorıp: tünli: künli: yeti: ödüşke: subsız: keçtim: Čuruqqa: tegip: yoluğ…………………………… .
2.	………..ğaç: atlığ: süsi:bir tümen: artuqı: yeti biŋ: süg: ilki: kün: ölürtim:yadağ: süsin: ekinti kün: qop:……………………………………………
3.	……….ulı: süledim: otuz artuqı: sekiz: yaşıma: qışın: Qıtaŋ tapa: süledi:……………………………………………………………………………
4.	men…………….ölürtim: oğulın: yotuzın: yılqısın: barımın: ……………………
5.	budun…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
6.	yor……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
7.	süŋü…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… üçün:
8.	bertim: alıp erin: balbal: qılu: bertim: elig : yaşıma: Tatabı: budun: Qıtaŋda: аdırıl…………………………...…………………………………………………
9.	Uquğ Seŋün: başda: törüt: tümen: sü kelti: Tüŋker: tağda: tegip: toqıdtım: üç tümen: süg: ……………..........…………………………........…
10.	ölürti: uluğ: oğulım: ağırıp: yoq bolça: Uquğ Seŋünig: balbal: tike: bertim: men : toquz: yegirmi: yaşıma: olurtım: toquz yegirmi: yıl: qağan: olurtım: El tutdım: otuz artuqı:  bir: yaşıma:……...……
11.	Türüküme: budunuma: yegin: ança qazğanu: bertim: bunça: qazğanup:aqaŋım qağan: it yıl: onunç ay: altı otuzqa: uça : bardı:lağzın: yıl: birinçi ay: yeti: otuzqa: yoğ : ertürtim: Buquğ Tutuq: ………………………………………….
12.	аqaŋı: Li sün: Tay Seŋün: başda: bes yüz erin: kelti: uquqluq: ö…………..altun: kümüs: kergeksiz: kelürti: yoğ : yıparığ: kelürip: tike: berti:  çıntan: ığaç: kelürip: öz yarış………………………………
13.	bunça: budun: saçın: qulaqqın: yaŋa/qın/:…/bı/çdı:edgü özlük atın:  qara: kişin: kök: teyeŋin:sansız: qop: qutı…………………………
14.	Teŋіriteg: Тeŋiri: yaratmış: Türük : Bilge : qağan: sabım: aqanım: Türük : Bilge : /qağan:/ olurtuqınta: Türük: ımtı: begler : kisre: Tarduş: begler: Kül çur: başlayu: Šad apıt: begler: öŋre:  Töles: begler:Apa Tarqan:…………………..
15.	başlayu: ulayu: Šad apıt: begler: Buyruq………Taman Tarqan:Tunyuquq: Boyla Bağa Tarqan:ulayu: Buyruq…………Iç Buyruq: Sebeg Kül Erkin:başlayu: ulayu: Buyruq:bunça: ımtı: begler: aqaŋım:ertüŋü:……………………………………….
16.	ertüŋü:eti ımаğ :…………Türük: beglerin: budunın: ertüŋü:eti ımаğ itdi: ügde: aqaŋı qağan: ……..ça: ağır: taşın:yoğınığ: Türük: begler: budun: iti: ………..erti: özime: bunça: ………………………………………….
17.	……qağan: ……..Yoluğtegin: bitidim:bunça: barıqığ:bedizig: uzuğ:……qağan:atısı: Yoluğtegin: men: ay artuqı: törüt kün : olurıp: bitidim: bedizti:

 

БІЛГЕ ҚАҒАН БІТІКТАСЫНЫҢ  III-ҚАПТАЛЫНДАҒЫ МӘТІНІ (III. 1-15 жол )

 

жол	Түрк бiтiк тiлiнде
1.	Teŋіriteg: Тeŋiride: bolmuş: Türük : Bilge  qağan: bödüke: olurtum: sabımın: tüküti : esid:ulayu : iniyügünüm : oğlanım: biriki : oğuşum :/ budunum: biriye: şad apıt begler: yırıya: tarqat:buyruq:begler: Otuz .........Toquz Oğuz : begleri budunı : bu sabımın : edgüti : esid : qatığdı : tıŋla : ilgerü : kün :/
2.	toğusıqıŋa : birgerü : kün : ortusıŋaru: qurığaru : kün : batısıqına : yırığaru : tün :  ortusıŋaru: аnta : içreki : budun: qop : maŋa : ükü erür  erti: ança: budun qop : etdim : ulamtı : aňığ yoq:Türük :budun : Őtüken: yış : olursar : elte : buŋ yoq:  іlgerü:Šantuŋ:yazıqa tegi:süledim: Taluyqa:kiçig:tegmedim:birgerü:Toquz:/
3.	Ersenke:tegi: süledim: Tüpütke: kiçig:tegmedim:qurığaru: Jençü ügüz: keçe:Temir Qapığqa:tegi: süledim:yırığaru:Jer Bayırqu: yeriŋe:tegi: süledim:bunça:yerke: tegi:yorutdım: Őtüken:yışda:yeg: ıdı  yoq:ermiş:El tutsar:yer: Őtüken:yış ermiş: bu yerde:olurupan: Tabğaç:budun:birle:  tüzeltim:аltun:kümüş:is /igti:
4.	qutuy: buŋsuz: ança berür:Tabğaç:budun:sabı süçig: ağısı: yımşaq:ermiş: süçig: sabın: yımşaq: ağın: arıp: ıraq:budunığ: ança yağutı er: ermiş:yağuru: qontuqda: isire: aňığ bilgin anta üyür: ermis:  еdgü:bilge:kişig:edgü:alıp :кişig:yorutmaz: ermis: bir кişi:yaŋılsar: oğuşı:budunı:besükiŋe: tegi: uqıdmаz:
5.	ermis:süçig: sabıŋa: yımşaq: ağısıŋa: аrturıp: üküş:Türük:budun:ölteg: Türük: budun:  ölsekiŋ: berye: Čuğay: Yış: Тügeltin: yazı: qonuyın tеser: Türük:budun: ölsekiginte: аňığ kişi: ança:boşğurur:ermis: ıraq erser:yablaq:ağı berür: yağıl:erser: edgü:ağı berür:  tep ança: boşğurur:ermis:bilig:
6.	bilmez: kişi:ol sabığ:alıp: yağıru:barıp:üküş kişi: ölteg: оl yergerü :barsar:Türük : budun : ölteçisеn: Ötüken : yer : olurup:аrqış : tirkiş : ısar: neŋ buŋığ yoq: Ötüken: Yış: olursar:beŋgü :el tuta:olurtaçısın: Türük:budun:toq аrıqqasın:аçsıq:tosıq ümüzsen: bіr:tоdsar: аçsıq:ümüzsen:antağıŋın: üçün: іgіdmiş:qağanŋın:
7.	sabın:almatın: Jer sayu: bardıq:  qop anta:alqıntığ:arıltığ:anta qalmışı:Jer:sayu qop:turu: ölü:yorıyor erteg: Teŋіri:yarılqadıqın: üçün: özüm:qutum:bar üçün: qağan:olurtum:qağan: olurup:yoq:çığaŋ: budunıg: qop: qubartıdım: çığaŋ: budunığ: bay qıltım:ne budunığ: üküş:qıltım: azu bu
8.	sabımdı: іgіd barğu: Тürük:begler:budun:bunı:esidiŋ:Тürük budunığ terip:el tutsaqıŋın: bunta:urtum:yaŋılıp: ölsekiŋin:yeme: bunta: urtum:neŋ neŋ:sabım: erser:beŋgü:taşqa:urtum: aŋar körü:biliŋ: Тürük amtı:budun:begler:bödüke: körügme:begler gü: yaŋıltıçısın: men:b/eŋgü: taşqa:urtum:/
9.	qağan: eçim qağan: olurtıqunta:  törüt: buluŋdaqı: budunığ: bunça: itmis: bunça:yaratmış: Teŋiri: yarılqaduq: üçün: özüm: qağan: olurtuqıma: törüt: buluŋdaqı: itdim: yaratdım:………qıltım: men : Türügeş: qağanqa: qızımın: bertim: erteŋü: uluğ:törün: alı bertim: Türü………………………………………
10.	qızın: erteŋü: uluğ:törün: oğulıma: alı bertim: T…………erteŋü: uluğ:törün: alı bertim: ………………ertürtimi……………başlığığ:yöküntürtim:tizеligig:sökürtim: üze: Teŋiri: asıra: Jer: yarılqaduq:üçün:
11.	közün: körmedük: qulaqqın: esidmedük: budunmın: ilgerü kün :toğsıqıŋa: …………….birgerü:Tab……………qa………qurığaru:…………………………. yırğaru:…………..............tın: örüŋ kümüşin:qırağı   ağılı : qutayın: ekinlik: isigtisin: özlek:atın: adğırın: qara kişin: ..............................................................
12.	kök : teyiŋin:Türüküme: budunıma: qazğanu: bertim: iti bertim…………………… buŋsız: qıltım: üze Teŋiri: eriklig:……..bud…………….tümen:……………… ………………………rin: budu……………
13.	…ma: egidiŋ: emgetimiŋ:tolğatmaŋ:olurtum: Türük : begler: Türük: budunum: ……………bertim:………taşığ……………qazğanmış: ağıman:bu qağanıŋda: beglerig…………………….Türük…………………………………………..
14.	meni: edgü:körteçisin: ebiŋe: kirteçisin:buŋsuz:boltaçısın:…………………. kisre: Tabğaç: qağanta:bedizçi: kelürtim:……………sabımı: sımadı: …………içreki: bedizçig: ıtı: aŋar: taşığ:barıqın: yaratdım: için: tışın: adınçığ: barıq: urturdım: ……………………………
15.	On oq: oğulıŋa:tatıŋa: tegi: bunı: körü: biliŋ: taş: toqıtdım: ……………..yerte……………………………………………………………………………………………………………………………

 

 

 

ҚЫТАЙ МӘТІНДІ БЕТІНДЕГІ ТҮРІК БІТІК МӘТІНІ   (IV. 1-7)

 

 

жол	Түрiк бiтiк тiлiнде	Қазіргі қазақ тiлiнде сөзбе-сөз
1.	……………..öze ………………..	........................................үсті.......................
2.	Bilge qağan:……………………..	Білге қаған:..................................................
3.	yay bolsar:……………………….	жаз болса:....................................................
4.	Ük öbürgesi: erteçi: ……………….	?................................еді.................
5.	tağda: sığun: teser:………………	тауда: сиын: десе:.......................................
6.	saqunurmın: aqaŋım:……………	сағынармын: әкем.............................
7.	taşın: özüm: qağan: ……………….	тасын: өзім: қаған.......................................

БІЛГЕ ҚАҒАН БІТІКТАСЫНЫҢ

I-БЕТІНДЕГІ  МӘТІНІ

( I. 1-41 жол)

Тәңірiтек   Тәңірi  жаратқан

Түрiк Бiлге қаған сөзім.

Әкем Түрік Білге қаған бұл шақта  отырдым

сонда  енді ......тысы ер

Тоғыз Оғыз,  екі Едіз кер күлік -атақты? ( киіз керегелі?)

 бектерi халық................................

Түрік Тәңірі............................

Жоғарыда қаған отырдым, сөйтіп

Отырған кездімде өлермендей қайғырған   

Түрік бектері , халқы иіліп,  сүйініп, толықсыды.

Көзі ашылып,   еңсесі көтерілді.

Бұл шақта өзім отырып бұнша

ауыр төрелікті төрт тараптағы халықты .... еттім

Үсті көк Тәңірі

асты нығыз (қоңыр) Жерқылынғанында (жаралғанда)

екі ара кісіұлықылынды (жаралды)

 

Жоғарыда  Көк Тәңірі,

Төменде қоңыр Жер жаратылғанда

Екеуінің  арасында  адам баласы жаратылды.

Адам баласын билеп ата-бабам Бұмын қаған, Естемі қаған отырды.

Олар билік етіп

Түрік халқының Елдігін, төрелігін  ұстай білді, жетілдіре білді. 

Төрт  тараптағылар  барлығы жау болған еді, оларға  найзалы әскер аттандырып

төрт тарап барлық халықты бағындырды, барлығын тыныш етті.

Басы барлардың басын игізді,

Тізесі барлардың тізесін бүктірді. 

Күншығысқа  Қадырқан- тау орманға дейін,

Күнбатысқа  Темір Қақпаға дейін жорытқан еді.

Осы екі аралығында иесіз, биліксіз жүрген

Көк Түріктер отырған еді.

Білікті қаған еді. Ұлы алып қаған еді.

Бұйрықтары (бұйрық орындаушылары) да  білікті еді. Олар да алып еді. 

Бектері  де, халқы да түзу адал еді.

Сондықтан Елді  осылайша басқара білген  еді.

Елді басқарып,  Төрелік билік орнатты.

(Ол бекзаттар) жоғарыға (Тәңіріге ұшты ) қайтыс болды.

 (Оларды) жоқтаушы, жылап сықтаушылар

Күншығыстан Бөклі Шөлді  елінен (Корея түбегінен)

Табғач-қытайдан, Аварлардан, Римнан,

Қырғыздан,  Үш Құрықаннан

Отыз Татардан,  Қытаңнан,  Татабылардан

Осыншама халықтан (өкілдері) келіп

жоқтауға, аза тұтуға қатысты.

Олар атақты қаған  еді.

Олардан кейінгі інілері  қаған

болған еді.

Ұлдары да қаған болған еді.

Сонда інілері  атасындай жаратылмады, 

Ұлдары  әкесіндей жаратылмаған еді.

Біліксіз қаған болып отырған екен.

Қорқақ қаған болып отырған екен.

Бұйрық орындаушылары да  біліксіз, қорқақ болған екен.

Бектері және халқы да адалсыздықпен жүрді.

Қытайларға басындырып,

Оларға арбалғандығы үшін

інілі әкелі кектесіп жауласып,

текті бек  мықты  халықты тоздырып,

Түрік барлық халықты бытыратып,  

Елін  бұзып, елдігінен айырып,

Қағандықты орнатқан қағандарын жойды.

Қытайларға

Бек мықты ұлдарың құл болды,

сұлу қыздарың күң болды.

Түрік бектері  Түрік атын ұмытып,

Қытайсымақ  бектер болып, 

Қытай аттарын ала бастады,

Қытай  патшасына бағынды,

елу жыл қытайға ісін күшін берді, қызмет етті.

Күншығысқа қарай

Бөклі қағанға дейін соғысты.

Батысқа  қарай

Темір Қақпаға дейін  соғысты.

Қытай патшасына

Елін, төрелігін билетті.

Түрік қалың халық

сонда бүй деген екен:

« Елді халық едім. 

Елім  енді қайда?

Елімді кімге берермін?

Қағанды халық едім.

Қағаным енді қайда?

Қай қағанға  ісімді, күшімді  берермін?» деген екен.

Сөйтіп, Қытай патшасына  жау болды. 

Жау болып, қарсы көтеріліп,

тағы да бағынды, құрып бара жатты.

Осыншама ісін, күшін бергеннен бері түсінбеді, сақтанбады

Түрік барлық халық  азып тозып, ұрпақсыз болып жойыла бастады.

Сонда жоғарыдағы 

Түріктің Тәңірісі, Түріктің киелі  Жер-суы  бүй деген екен:

«Түрік барлық халық  жоқ болмасын деп, халық болсын деп» 

Әкем Елтеріс қағанды

Шешем  Елбілге қатұнды

Тәңірі төбесіне көтеріп,

жоғары таққа отырғызған еді.

Әкем  қаған он жеті батыр  ерді жинады,

жорыққа аттанды деп  күллісі естіп,

қаладағылар далаға беттеді,

таудағылар  таудан түсіп,

жиналып  жетпіс батыр ер болды. 

Тәңірі күш-қуат берді,

әкем қаған  жауынгерлері

бөрі-қасқырдай болды, 

жаулары қойдай болды, 

ілгері,  кері  соғысып жиналғаны

жеті жүз ер болды.

Жеті жүз ер болып

елсіреген, қағансыраған халықты

күңденген, құлданған халықты

Түрік төрелігі, азып-тозған халықты

Ата-бабамның  төрелігіндей  етіп жаратты жасақтады. 

Төлес,  Тардұш  деген екі қанат халықты сонда орнатты. (Ол екеуін)

Йабғұ,  Шад   деген екі билікке берді.

Оңтүстіктегі Қытай халқы жауымыз еді.

Солтүстіктегі  Баз қаған билеген  Тоғұз Оғыз халқы да жау еді.

Қырғыз,  Құрықан,  Отыз Татар,  Қытаң,

Татабы бәрі де  жау еді.

Әкем қаған бұнша.......

қырық жетіден астам  жорық жасады,

жиырма рет соғысты.

Тәңірі жарылқап, 

Елдікті ел етіп орнатты,

қағандықты қаған етіп орнатты.

жауды басып, тыныш етті,

тізесі барлардың тізесін бүктірді,

басы барлардың басын игізді.

әкем қаған..................................................

төрелікті қалпына келтіріп, (Тәңіріге) қайтыс болды.

Әкем қағанға арналған балбалдарды (тас тізбектерді)

Баз қағандікінен  бастап тікті.

Ол төреліктің  үстінде  атам қаған отырды.

Атам қаған отырып

Түрік  халықты

барынша  жақсы жетілдірді,

кедейді бай етті,  азды көп етті,

Әкем қаған отырғанда

өзім Тардұш қанат халқына  шад болған едім.

Әкем  қағанмен  бірлесе

Оңтүстікке қарай Жасыл өзен (Сары өзен-Хуанхэ) Шантұң жазығына  дейін соғыстық, 

күнбатысқа қарай Темір Қақпаға дейін  жорық жасадық.

Көгмен (Саян) тауын  асып Қырғыз жеріне дейін жорық жасадық.  

Барлығы жиырма бес рет жорық жасадық. Он үш рет соғыстық.

Елдікті ел етіп орнаттық,

Қағандықты қаған етіп сайладық,

тізесі барлардың тізесін бүктірді,

басы барлардың басын игізді.

Түргеш қаған

өз түрігіміз , өз халқымыз еді, олар білмегендіктен, 

бізді «жау» деп жаңылғандықтан қағаны өлді.

Бұйрық орындаушлары мен бектері де өлді.

Он-оқ  халқы  қиыншылық  көрді.

«Ата-бабамыз мекен еткен, билік еткен  

Жер-Су иесіз болмасын» деп,

аз халықты жинап....................................

... Барысбек еді.

(Оған) қаған атағын, сонда  біз бердік, 

Сіңлімді ханшайымымызды, біз бердік.

Тақтағы қағаны жаңылып, өлді, халқы да  күң, құл болды.

Көгмен  жер-суы  иесіз қалмасын деп,

Аз Қырғыз халықты

жарат...........................................

жаңа(дан) біз бердік. 

Күншығысқа қарай  Қадырқан-тау орманын асып

халықты соншама мекен еттік,  соншама орнаттық.

Күнбатысқа қарай  Кеңү-Тарманға  дейін 

Түрік халқын  соншама мекен еттік,  соншама орнаттық біз.

Ол кездерде  құл құлдықта болған,

күң күңдікте болған еді.

 інісі атасын білмеуші еді,

 ұлы әкесін білмеуші еді.

Сонша тыныш еткен еліміз төрелігіміз бар еді.

Түрік Оғыз бектері халқы  естіңдер!

Жоғарыда  Тәңірі баспаса

Төменде  Жер айырылмаса

Түрік халқының Елін,  төрелігін

кім  бұзар....

/.........Түрік халық  .........../

Өкін! Жиналғанын  үшін

Білікті қаған болған еді.

Игі Елің  өзі жаңылды,

Қорқақ  куыстай болды енді, 

Қарулы  қайдан келіп, тағы да басынды,

Найзалы  қайдан келіп, шанышып өтті,

Ұйық Өтүкен жері / түрік/... халық  мекен еттің

Күншығысқа қарай жеткенінше жеттіңдер,

Күнбатысқа  қарай жеткенінше жеттіңдер,  

Жеткен жерінде  игілік болды ма?

Қандарың суша ақты

Сүйектерің тауша үйілді

Бектік ұлдарың құл болды

Сұлу қыздарың күң болды

Білместіктен , қорқақтықтан болар!

Атам қаған қайтыс болды.

...бас етіп,

 Қырғыз қағандікінен балбал тікдім.

Түрік халықының 

ат-атағы жоқ болмасын деп,

әкем қағанды

шешем қатұнды таққа көтердік.

Тәңірі Ел беруші

Тәңірі Түрік халқының

Ат-атағы жоқ болмасын деп,

/өзіміз ол Тәңірі .../

қаған отырғызған  еді.

Мықты  халыққа  ие болып отырмадым

Ішінде ас-тамақсыз  (қарны аш) 

Сыртында тон-киімсіз (киімі жоқ)

Жабайы,  қорқақ халық  кезінде таққа отырдым.

Інім Күлтегінмен  бірге  сөзге бекідік.

Әкеміз атамыз  орнатқан

Халықтың   ат-атағы жоқ болмасын деп

Түрік халқы үшін

Түнде  ұйықсыз жорыттым

Күндіз күлкісіз жорыттым

Інім Күлтегінмен бірге

екі шад бірлесе отырып, 

өліп-тіріліп  елдікті орнаттық.

Сонша орнатып

біріккен халықты от-судай қас етпедік.

/мен....................жер жерден / бар еді.

Халық өлі-жітіп жаяу-жалаңқай тағы да  келді

халықты игі етейін деп

солтүстіктегі  Оғыз халыққа қарай

күншығыста  Қытаң, Татабы халыққа қарай

оңтүстіктегі Қытайға қарай

ұлы жорық он екі реті жасадым, соғыстым.

Содан  Тәңірі жарылқап

құтым бар үшін

үлесім бар үшін

өлермен халықты тірілтіп  жеткіздім

жалаңаш тозған  халықты тонды

кедей халықты бай қылдым

аз халықты көп қылдым

ығы-жығы (абыр-сабыр)  Елдікті қағандыққа жеткіздім. 

төрт тараптағы халықты көп тыныштық еттім  

жаусыз қылдым, көпшілігі  маған  бағынды

Он жеті жасымда

Таңғытқа қарай соғыстым

Таңғыт халықты бұздым

Ұлын, жұбайын, жылқысын барлығын сонда алдым

Он сегіз жасымда

Алты Чұб Соғды..............................

аз бүтін (халық)ты өңшең  көп қылдым

ығыр Елдікте ығыр қағандықта жетік қылдым

төрт бұрыштағы

бүтін (халық)дыкөп басым  қылдым

жаусыз  қылдым

көп маған  күллі қарайтын еді

Соғыстым, халқын сонда бұздым.

Қытайдан   Он Тұтық басқарған  бес түмен әскер келді

Ыдұқ-басында соғыстық.

Ол әскерді  сонда жоқ қылдым.

Жиырма жасымда

Басмыл Ыдұқ атты руым халқым еді

Шашылып кетпесін деп жорық жасадым.

Қ..............ішке ендірдім

Қалың киіз үйге келтірдім.

Жиырма екі жасымда

Қытайға қарай жорық жасадым

Чача-сеңгүн  басқарған сегіз түмен әскермен соғыстым.  Әскерін сонда өлтірдім.

Жиырма алыт  жасымда

Чек халқы Қырғызбен қосылып жау болды.

Кем өзен кеше жорық жасадым.

Чектерге қарай жорық жасадым.

Өрпен деген жерде соғыстық, әскерін  найзалап шанышдым

Аз…………..м……………..

Жиырма жеті жасымда

Қырғызға қарай жорық жасадым

 Сүңгі-найза батар

қарды сөгіп.

Көгмен тауын  айнала жорытып

Қырғыз халқын  ұтқылай (қуып) бастым.

Қағанымен Сұңға тауында  соғыстым.

Қағанын өлтірдім.

Елін сонда алдым

Ол жылы Түргешке қарай

Алтын тауын асып өтіп,

Ертіс өзенді кешіп өтіп жорыттым.

Түргеш халықын ұтқылай (қуып) басдым.

Түргеш  қаған әскері отша боранша келді.

Болчұ деген жерде соғыстық.

Қағанын, йабғұсын, шадын

сонда өлтірдім.  Елін сонда алдым.

Отыз жасымда

Бесбалыққа қарай соғыстым.

Алты жолы соғыстым………….

Әскерін көп өлтірдім

Сонда ішкі ордалық бір  кісіден…………..

жоқ боладысы еді. Кісі…..ұққалы келді

ұстап алдым .

Бесбалық сол үшін  аман қалды.

Отыз бір  жасымда

Қарлұқ халқы  мұңсыз жайылып жүріп ерікті жау болды.

Тамағ Ыдұқ басында соғыстым.

Қарлұқ халықты жойдым.

Сонда алдым .............дым

Басмыл .......игі....Қарлұқ халық жиналып келді.

.......................................................

Найзамен шанышқыладым, жойдым.

Тоғыз Оғыз менің халқым еді.

Тәңірі Жерді  (танымай)   адасқаны үшін

өті........................?

нақты тигендері үшін жау болды. 

Бір жылда төрт жолы соғыстым. 

Ең әуелі Тоғұ Балық деген жерде  соғыстым.

Тоғұла (Туыл) өзенді жүзіп кешіп әскері келді.

Екінші жолы  Антарғұ деген жерде соғыстым.

әскерін найзамен шанышдым. 

Үшінші ..................... соғыстым.

Түрік халқы    барынша теке тіресті,

қорқынышты   әлсіз

болды.  Үсті үстінен келуші әскерді төктім.

Көп өлді сонда (қайта)  жиналып

Сонда Тоңыра Йылпағұт бір руды Тоңа тегін жоқтауын...................................................

иіре қоршадым.

Төртінші Езгенті Қадыз деген жерде соғыстым.

Әскерін  сонда шанышдым,  жайпыраттым.

.................барлығын.........................ма.............

Мағы Қорған қыстауында жұт болды.

Жазда

Оғызға қарай жорық жасадым.  

Ілкі әскері тасып келген еді.

Екінші әскенрі  үйінде еді.

Үш Оғыз әскері баса  келді.

Жаяу әлсіз  болды деп алғалы  келді.

Сыңарәскері (бір бөлек қолы)  үйді  барықты  (барлығын)

жұлғалы жетті.

Сыңар әскері  (бір бөлек қолы)  соғысуға келді.

Біз аз едік, әлсіз едік

Оғыз...............................жау.....................

күш берген үшін сонда шанышдым.

Жеңдім.

Тәңірі жарылқағаны  үшін.

мен иелік еткен үшін

Түрік халық……….ген екен

мен  інілікпен бұнша

бастап иелік еттім.

Түрік  халық өлермен еді

жоқ боларман еді

...............бектер сақтанып,  сонша біліңдер!

Оғыз халық..............................

қумай  жорық жасадым.

Киіз үйін барықын бұздым.

Оғыз халық

Тоғыз Татар бірлесе  жиналып келді

Ағұ деген жерде  екі ірі соғыстым.

Әскерін бұздым.

Елін сонда алдым.

Сонша иемденіп ................

Тәңірі жарылқағаны  үшін

Мен отыз үш жасымда

..................... ..............жоқ еді

өтерлік .....күш

жинаған қаған жаңылды.

Жоғары  Тәңірі

Ыдұқ Жер Су (Ұйық жер су) астында

қаған құты табынбады деп

Тоғыз Оғыз халық жерін суын тастап

Қытайға  қарай бкетті.

Қытай халқы  бұ жерге келді.

жинайын дейін................................

..................................халықты

жазықданды......................бергі

Қытайда аты көсегесі жоқ болды.

Бұ жер де маған қарасты болды.

Мен өзім қаған отырғандығым үшін

Түрік халықты.................қылмадым

.................жерде иеленіп  Ыды басында  жиналып

ж..................................................................................................................................

............соғыстым

Әскерін  шанышдым.

Ішіне енушісі ішке енді.

Халық болды.

Өлушісі өлді.

Селеңге өзенге  қарай  жорытып

Қараған қыстап  біз барығын (үй мүлкін)

сонда бұздық.

…………………тауға  қарай келді.

Ұйғыр Елбетер

жүздей батыр-ерін ілгері.................................

..............................

Түрік халық аш еді

Ол жылқыны алып тараттым.

Отыз төрт жасымда

Оғыз  кетіп,  Қытайға  қарай кірді, өкініп

соғыстым.

сұғын..........ұлын жатынын сонда алдым

екі Елтеберді халық

....................................................................................................................................

..................................Татабы халық,

Қытай  қағанға  қарасты болды.

Әлсіздігі көп,  жақсы  қолы  өтіп болмас деп

жаяу соғыстым.

Халықты сонда бұздым.

жыл................................әскері  жиналып келді.

Қадырқан тауында құ............................................................................................

........................................ғанына

суға қарай қонды.

Бергі Қарлұқ халыққа қарай соғыс деп

Тұдұн Йамтар  жетіп барды.

.......................................................................

Елтебер жоқ болды.

Інісі бір кері ............

..........................................

..............................................

............................көш келмеді

оны сонша тұтамын? деп жорық жасадым.

Кері қарай екі үш кісілігін

ұстап келді.

Қара халық қаған  келді деп

.................................................................

ат бердім кіші атты.......................................

..................................

 

БІЛГЕ ҚАҒАН БІТІКТАСЫНЫҢ

 II-ҚАПТАЛЫНДАҒЫ МӘТІНІ

(II. 1-17 жол )

 

................................өңді жоғары әскер  жорытып

Күні-түні  жеті мерзім сусыз кештім.

Чұрыққа жетіп

жол................................................................

.......................................................................

.......................Қытай

атты әскері  бір түменнен көп,

жеті мың әскерін   ілкі күн өлтірдім.

жаяу әскерін  екінші күн көп.......................................

......................... жорық жасадым.

Отыз сегіз  жасымда

Қыста  Қытаңға қарай жорық жасадық. .....................................................................

мен..........................өлтірдім ұлын

жатынын, жылқысын, барлығын

...............................................................................................................................................................

бүтін (халық).....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

жор……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

сүңгі………………………………………………………..........................................................……………..........................................................……………..........................................................… үшін

бердім алып батыр-ерді

балбал қадап бердім.

Елу жасымда

Татабы халық, Қытаңда

айырыл.................................................................................................................................................

Ұқұғ-сеңгүн бастаған төрт түмен әскер  келді.

Түңкер тауда жетіп қоршадым.

Үш түмен әскер.....................................................

................................................................................................................................................................

өлтірді.

Үлкен ұлым ауырып жоқ болса,

Ұқұғ-сеңгүнге  балбал  қадап бердім.

Мен он тоғыз  жасымда отырдым.

Он тоғыз  жыл қаған отырдым.

Ел тұтдым

Отыз бір  жасымда ...................................

................................................................................................................................................................

Түріктеріме, халқыма жинай сонша иеленіп бердім.

Бұнша иеленіп

әкем қаған ит жыл оныншы ай

 жиырма алты отызқа  таяу ұша барды (қайтыс болды)

Лағзын (доңыз) жыл бірінші ай жиырма жетісінде

жоқтауын өткіздім Бұқұғ Тұтұқ

............................................................................

Ағайыны Лі Сүн,  Тай Сеңгүн

Бастаған  бес жүз ері келді.

әсемдік?. ..................................

алтын, күміс, керексіз /сансыз/ әкелді.

Жоқтауын  жапырылып келтіріп,  тігіп берді.

Чынтан (ырғай, жұпар терек) ағаш келтіріп

өз жарас.................................................................

бұнша халық шашын, құлағын

бет жағын пышақпен сызды.

Игі өзіндік  атын

Қара кісін (қызметшілерін)

Көк  тиынын? сансыз көп

құт.....................................................................................................................................................

Тәңірiтек  Тәңірi жаратқан

Түрiк Бiлге қаған  сап-сөзім

әкем  Түрік Білге /қаған/

отырғанында

Түрік ендігі бектер.

кейінгі Тардұш бектер

Күлі-Чұр бастаған

Шад апыт бектер

өңірге Төлес бектер

Апа Тархан.........................................

Бастаған кейінгі

Шад апыт бектер

Бұйрық............................................

Тамған Тархан

Тұнйұқұқ Бойла Баға Тархан

Одан кейінгі

Бұйрық................................

Іш Бұйрық Себек Күл Еркін

Бастаған кейінгі 

Бұйрық

Бұнша ендігі бектер әкем ерекше

..............................................................................

ерекше ете мақтау.......................

Түрік бектердің халқын ерекше

ете мақтау етті ........

әкем қаған .......................ша

ауыр тасын жоқтауын

Түрік бектер халық)ете

.............................еді өзіме бұнша

................................................................................

...........қаған...............Йолықтегін бітідім (жаздым)

бұнша барықты , бәдізін , ұзұғ.......................

қаған аталығы Йолықтегін мен

ай артық төрт күн отырып

бітікледім бәдіздедім (жаздым, қашадым)

 

БІЛГЕ ҚАҒАН БІТІКТАСЫНЫҢ

 III-ҚАПТАЛЫНДАҒЫ МӘТІНІ

(III. 1-15 жол )

Тәңірiтек  Тәңірiден  болған

Түрiк Бiлге қаған 

бұ шаққа  отырдым,

сап сөзiмдi  түгел есiтіңдер, иiліңдер !

кейінгі iнiшектерім, ұлым,

бiрiккен  оқ-руым,  халқым!

бергi (оң қол)  шад апыт  бектер

арғы (сол қол) тархат  бұйрық бектер

Отыз ………………………… 

Тоғыз Оғыз бектерi халқы! 

бұл сап сөзімді

игiлікпен есiт !  

қатты  тыңда !

ілгерi (алдыға) күн шығысқа 

бергi (оң жақ )  күн ортасына (оңтүстікке қарай)

керi  жаққа қарай күн батысына

арғы (сол қол ) жаққа қарай түн ортасына  (солтүстікке)

cонда  (осы) iшіндеіг  халықтың  бәрі 

 маған тобымен ерген,  осынша халық!

бәрін көп  еттiм, 

осы сөздерімде  қателік (аңқаулық) жоқ !

Түрiк қаған Өтүкен тауында

отырса, Елде мұң жоқ

Шығысқа  Шаңтұң жазығына дейін  жорық жасадым. Теңiзге сәл жетпедім.

Оңтүстікке Тоғыз Ерсенке дейін  жорық жасадым.

Тибетке сәл жетпедім.

Батысқа  Йенчү (Iнжу) өзендi

кешіп, Темiр  Қақпаға  дейін  жорық жасадым.

Солтүстікке  Жер Байырқұ жерiне

дейін жорық жасадым. Мұнша жерге дейін жорыттым.

Өтүкен тауында жақсы иесi жоқ екен

Ел тұтар жер Өтүкен тауы екен

бұ жерде отырып, 

Қытай халқын да

жөнге келтірдім.

Алтын, күмiс, арақ,  асыл затты шексiз

сонша беріп жатқан қытай халқының

сөзі  сүйкімді

жібегі жұмсақ екен.

 

Сүйкімді сөзімен,  жұмсақ жібегімен  арбап

Алыстағы  халықты сонша  үйір етіп тартар екен.

Жақын қоныстанған соң ,

Аңқау адамды  өзіне сонша үйір етеді екен. 

Игi бiлiктi кiсiні, игi алып кiсiнi  жолаттырмайды екен.

Бiр кiсiні  жаңылдырып  руына, халқына тіпті  бесігіне дейін  құртып жояды екен.  

(Қытайдың ) сүйкiмдi сөзi, жұмсақ жібегіне арбалып , барлық  Түрiк халқы өлдің!  

Түрiк халық өлмес үшін

Оңтүстікте  Шұғай  тауы Түгелтен

жазығына  қонайын десер

Түрiк халқын өлермендей   етіп

Аңқау кiсiні сонша азғырар екен !

«Жырақ  алыс болсаң  жаман жібек берер,

Жақын болсаң  жақсы жібек берер»

деп сонша азғырған екен.

Білік білмес кісі ол  сөзге еріп, жақындап барып бәрі  өлді. 

ол жерге қарай барса

Түрік халық өлерсің

Өтүкен жерінде отырып

Олай-бұлай кенеліп жүрсең  мұңын жоқ ғой!

Өтүкен тауында  отырсаң 

мәңгі Ел ұстап  отырушы едің!

Түрік халқы ,  тоқ таза болыпсың!

аштық тоқтықты  ойланбассың!

бір тойсаң  аштықты  ойланбассың!

соншалықтығын

үшін игі еткен 

қағанның сөзін  алмадың!

Жер-сай салаға кете бардың!

 көп сонда арыдық , шаршадық!

сонда қалғаны Жер-сай салаға  көп тұрып

 өлі-жіті халге жеттің!

Тәнірі жарылқадығын үшін

 өзім  құтым бар үшін қаған  (тағына) отырдым.

Қаған  болып

Жоқ шығай  халқты көп өзгерттім.

Шығай-кедей  халықты бай қылдым

Қандай  халықты ұлғайтып көбейттім.

Айтар  бір ауыз бұл сап-сөзімде  игі бар ғой!

Түрік бектер халық бұны естіңдер!

Түрік халқын  жинап  теріп,

Ел тұтсақ  деп оны бұнда тасқа ұрдым .

Жаңылып өлерсің ! және

мұнда ұрдым

Қандай сөзім болса мәңгі тасқа ұрдым!

Содан  көре біліңдер!

Түрік ендігі халқы,  бектері !

Қаған әкем қаған отырғанында

төрт тараптағы  халықты  бұнша еттім,  бұнша жараттым.

Тәңірі жарылқағаны  үшін

өзім қаған отырғанымда төрт тараптағыларды жинадым, жараттым................................................

қылдым.

Мен Түргеш қағанға қызымды бердім.

Ер теңі (?)  ұлық төрелігін алып бердім.

Түрі..........................................................

...................................................................

Қыздың  ер теңі (?)  ұлық төрелігін ұлыма алып бердім. 

Тү.....................ертіп ұлық төрелігін алып бердім

.........................................................................

өткізгенім.......................................................

басы бардың  басын игіздім

тізесі бардың тізесін бүктірдім

Жоғарыда  Тәңірі , төменде  Жер

Жарылқағаны  үшін

көзі көрмеген

құлағы естімеген халқымды

ілгері күн тумысына

бергі жаққа Таб.......................қа..............

кері......................

ары .......................

..тын...................

өрелі ақ күмісін

оюлы жібекті матасын

егіншілік қышқылдысын (арағын)

өзлек (жүйрік мықты ) жылқысын,  айғырын

қара кісін

...................................................................

көк тиыннын

Түрікіме халқыма

Иелеп бердім

ете бердім.......................

мұңсыз қылдым.

Жоғарыда Тәңірі ерікті.................

..халық...................түмен...............

..................................................................

..............................................рін....................

. халық..................

..игі ет , бейнет болма,  толғанбай отырғыздым

Түрік бектер Түрік халқым ..............

.....бердім............................................

тасты................. иеленіп

байлық бұ қағанында бектерін...........Түрік..................................................................................................................

мені

игі көргейсің, үйіңе кіргейсің мұңсыз болғайсың.......................................

........................................................................

кері кейін қытай қағаннан 

бәдізші келтірдім............сап-сөзімді сындырмады (өзгертпеді)

...............ішкі бәдізшіні етті

әсем тасты барықты жараттым.

ішін сыртында  айшықты барық ұрғыздым. 

.......................................................

Он оқ ұлына жатыңа дейін

мұны көре біліңдер!  тас тоқытдым ...........................................жерде.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

 

 

ҚЫТАЙ МӘТІНДІ БЕТІНДЕГІ ТҮРІК БІТІК МӘТІНІ

(IV. 1-7)

Қазіргі қазақ тiлiнде сөзбе-сөз

........................................үсті.......................

Білге қаған..................................................

жаз болса....................................................

?................................еді.................

тауда сиын десе.......................................

сағынармын әкем.............................

тасын өзім қаған.......................................