Хибетүл Хакайик («Ақиқат сыйы»)

Жалпы мәлімет

 ХІІ ғасырда Әдиб Ахмет ибн Махмуд Йүгінеки тарапынан жыр түрінде жазылған дидактикалық шығарма. Қараханидтер дәуірінің атақты әмірі Мұхаммед Дад Ыспаһсаларға арналып жазылған «Ақиқат сыйы» - қоғамдағы моральдық ұғымдар мен жағымды мінез-құлықты, аһлақтың негізгі қағидаттарын түсіндіретін, сондай-ақ ақыл-өсиет, уағыз, ғибрат сөздерден тұратын туынды.  Түпнұсқасы сақталмаған. ХІҮ-ХҮ ғасырларда жазылған алты нұсқа көшірмесі бар. Көшірмелер ішіндегі ең көлемдісі және толық сақталғаны – Самарқан нұсқасы. Түркия кітапханаларында сақтаулы немесе табылған нұсқалары бір жинақ кітапта орын алған. Ал Берлин нұсқасы тек бір парақтық

Бірінші нұсқа (A): Қазір Ыстамбұлда, Сүлеймание кітапханасындағы Айя–София бөлімінде № 4012 сақтаулы тұрған 1444 жылы Самарқан қаласында Аркелан Қожа Тархан әмірімен атақты каллиграф Зейнул-Абидин Джурджани Құсайынның ұйғыр әріптерімен жазған нұсқасы.

Екінші нұсқа (B) кейінірек 1480 жылы Шейхзада Әбдіразақ көшірген нұсқасы. Жоғарғы жолдары ұйғыр, төменгі жолдары араб әріптерімен жазылған. Ыстамбұлда Айя-София кітапханасында №4757 сақтаулы тұр.

Топкапы мұражайында (тіркеу № 35552, кезектегі № 244, жеке № 14) сақтаулы үшінші нұсқасы (C) бар. Сұлтан Баязид II (1451-1481) мөрі болғандықтан ХҮ ғасырда көшілуі мүмкін деген болжам айтылады.

Төртінші нұсқасы (D) Сейит Әли деген кісінің жеке кітапханасынан табылып, Анкарада кітапханалар басшылығына тапсырылады. «Ақиқат сыйының» бірнеше бөлімі көшірілген жинақ кітап кейін жоғалып кеткен.

Бесінші нұсқасы (E) - Анкарадағы Маариф кітапханасындағы бір жинақта кейбір шумақтары көшірілген. Жинақтың «Ақиқат  сыйы» жазылған бөлімінің тек төрт парағы ғана сақтаулы.

Ал алтыншы нұсқасы (F) Берлиндегі Пруссия Ғылым академиясында түрікше-ұйғырша мәтіндер арасында № T.I.TM 287 сақтаулы бір парақ қағаз.

Ғылыми әдебиет

Әдебиет:

Hibetül Hakayik (Atabetül Hakayik Tercümesi). Çev.: Asım N. – İstanbul: Matbaa-i Amire, 1334 (1918).

Arat R.R. Atebetü’l-Hakayık. – Ankara: TTK Basımevi, 1951, 1992.

Ахмад Югнаки. Хиб атул-Хақойиқ. – Тошкент, 1968, 1971.

Ахмет Иүгінеки. Ақиқат сыйы (Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық және поэзиялық аудармасы. Баспаға дайындағандар: Ә.Құрышжанов, Б.Сағындықов). – Алматы: Ғылым, 1985.

Сағындықұлы Б. «Һибат-ул хақайиқ» XII ғасыр ескерткіші. – Алматы: Таймас, 2008.

Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв. – Москва: «Наука», 1989.

Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Атамұра, 2005.

Сүйiншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. – Алматы: 1967.

Бердiбаев Р. Ежелгi мәдениет куәлары. – Алматы: Жазушы, 1966.

Мәтін

A

                  BİSMİLLAHİ ’R-RAHMANİ ’R-RAHİM                  A2-A2-A3

I.

 

TANRININ MEDHİ HAKKINDA

1.      ilahi öküş hamd ayur men saηa

2.      seniη rahmetiηdin umar men oηa

3.      senamu ayuğay seza bu tilim

4.      unarça ayayın yarı bir maηa                                          A3

5.      seniη barlıqıηqa tanuqluq birür

6.      cemad canvar uçğan yügürgen neηe

7.      seniη birlikiηke delil arqağan

8.      bulur bir neη içre deliller miηe

9.      yoq erdim yarattıη yana yoq qılıp                            A4-B3-C2

10.  ikinç bar qılur sen muqir men muηa

11.  aya şek yolında yiligli odun

12.  kel ottın özüη yul ölümdin öηe

13.  yarattı ol uğan tünüη kündüzüη

14.  udup biri birke yorır öη soηa

15.  tünetür tünüηni künüη kiterip                                   A5

16.  tünüη kiterip baz yarutur taηa

17.  ölügdin tirig hem tirigdin ölüg

18.  çıqarur körür sen munı ked aηa

19.  bu qudret idisi uluğ bir bayat                                   B4-C3

20.  ölüglerni tirgüzmek asan aηa

 

 

 

 

 

 

 

II.

 

PEYGAMBERİN MEDHİ HAKKINDA

21.  eşit emdi qaç söz habib fazlındın                                    A6

22.  uquş huş yititip sözimni aηa

23.  ol ol halk talusı kişi qutluğı

24.  törütmişte yoq bil aηa tuş teηe

25.  resuller örüη yüz bu ol yüzke köz 

26.  ya olar qızıl eη bu eηke meηe

27.  anıη ögdisindin tatır bu tilim                                         A7

28.  anıη medhı bolsa şeker şehd aηa

29.  bu kün tegsü mindin dürud ol yarın 

30.  elig tuttaçımqa eğirse muηa

III.

DÖRT SAHABENİN MEDHİ HAKKINDA

31.  yime tört işiηe ıdur men selam                                B5-C4

32.  olardın usanmaq qaçan ol maηa

33.  atik birle faruq üçünç zi ’n-nureyn                          A8

34.  ali törtilençi ol ersig toηa

35.  kimerse bu tört işqe bed-İ'tiqad.

36.  tutar erse miη la'n ıdur men aηa.

37.  ilahi keçürgen idim sen keçür

38.  neçe me hatalığ qul ersem saηa                                 A9

39.  mana bolsa fazlıη qutuldı özüm                                 B5

40.  eğer bolsa adliη qatığlıq maηa

IV.

 

BÜYÜK EMİR MUHHAMED DÂD İSPEHSÂLÂR

BEY’İN MEDHİ HAKKINDA

41.  eya til törüt medh ötüηil qanı                                     B6

42.  men artut qılayın şahımqa anı                                      A10

43.  şahım medhi birle bezeyin kitab

44.  oqıglı kişinin sevinsün canı

45.  ögü bilmez erke öğüt ögretür

46.  anıη birr u cudı bedi' ihsanı

47.  ol ol aql uquş huş hıredqa meqan

48.  bilig ma'dini hem fazilet qanı                                   A11

49.  simaqtin edizrek tutar himmet ol                             B7 C6

50.  sehası meqarim ıqi dermanı

51.  re'iyyetqa müşfik selim til halim

52.  velıqin buşarda şera arslanı

53.  salabet içinde umer teg erip

54.  sehavet semahat tutar usmanı                                   A12

55.  tetıqlikte kendü ayastın ozup

56.   dad insaf tutar çın anuşirvanı

57.  anıη bahşişindin bulıt uvtanur

58.  bu sözni bütün çın tutar düşmanı

59.  aya şahım erdemlerin sanağan

60.  sanarmu ediz qum uşaq taş sanı                           A13-B8-C7

61.  siyaset riyaset kiyaset kerem

62.  ziyadet ula ‘adl eşit uq munı

63.  yime mecd mürüvvet fütüvvet ugan

64.  ata qıldı şahımqa bu cümleni

65.  üküş az tip aymaz pezirler teηiz

66.  bulıt hedye qılsa uşaq qatreni                                   A14

67.  tenizdin kerimrek şahım miη qata

68.  qabul qılsa taη yoq bu az hedyeni

 

V.

 

KİTABIN YAZILMASI HAKKINDA

 

69.  dad ispehsalar beg üçün bu kitip

70.  çıqardım ajunda atı qalsu tip                                    B9-C8

71.  kitabımnı körgen eşitgen kişi                                  A15

72.  şahımnı du'a birle yad qılsu tip

73.  anıη vuddı birle köηüller tolup

74.  anıη yadı birle ajun tolsu tip

75.  kidinki keligli kişiler ara

76.  anıη zıqri taηsuq ediz bolsu tip

77.  bezedim kitabnı nevadir sözün                                 A16

78.  baqıglı oqıglı asıg alsu tip

79.  bölek ıddım anı şahımqa men ök

80.  havadarlıqımnı tükel bilsü tip

VI.

 

BİLGİNİN FAYDASI VE BİLGİSİZLİĞİN

ZARARI HAKKINDA

81.  biligdin urur men sözümke ula                          B10-C9

82.  biligligke ya dost özüηni ula                              A17

83.  bilig birle bulnur sa'adet yolı

84.  bilig bil sa'adet yolını bula

85.  bahalığ dinar ol biliglig kişi

86.  bu cahil biligsiz bahasız bişi

87.  biligsig biligsiz qaçan teη bolur                             A18

88.  biliglig tişi er cahil er tişi

89.  süηekke yilig teg erenke bilig

90.  eren körki aql ol süηekniη yilig                             B11

91.   biligsiz yiligsiz süηek teg hali

92.  yiligsiz süηekke sunulmaz elig                             A19-C10

93.  bilig bildi boldı eren belgülüg                              B3

94.  biligsiz tirigle yitük körgülüg

95.  biliglig er öldi atı ölmedi

96.  biligsiz tirig erken atı ölüg

97.  biliglig biriηe biligsiz miηin                                  A20

98.  teηegli teηedi biligniη teηin

99.  baqa körgil emdi uqa sınayu

100.       ne neη bar bilig teg asıglıg öηin                        A21-B12   

101.       bilig birle alim yoqar yoqladı

102.       biligsizlıq erni çökerdi qodı                                C11

103.       bilig yind usanma bil ol haq resul

104.       bilig çinde erse siz arqaη tidi

105.       biliglig biligni edergen bolur

106.       bilig tatğın ay dost biliglig bilür                         A22

107.       bilig bildürür bil bilig qadrini

108.       biligni biligsiz otun ne qılur

109.       biligsizke haq söz tatığsız erür

110.       aηar pend nasihat asığsız erür

111.       ne türlüg arığsız arır yumaqın                            A23-B24

112.       cahil yup arımaz arığsız erür 

113.       biliglig kişi kör bilür iş ödin                              C12

114.       bilip iter işni ökünmez kidin

115.       qamuğ türlüg işte biligsiz oηı                          A24

116.       ökünç ol aηar yoq oη anda adın 

117.       biliglig kereklig sözüg sözleyür

118.       kereksiz sözini kömüp kizleyür

119.       biligsiz ne aysa ayur uqmadın

120.       anın öz tili öz başını yiyür                                    A25

121.       bilig birle bilnür törütgen idi

122.       biligsizlıq içre qanı hayr yidi                                B14

123.       bilig bilmegendin bir ança budun 

124.       öz elgin but itip idim bu tidi                              A26-C13

125.       biliglig sözi pend nasihat edeb

126.       biligligni ögdi ‘acem hem ‘arab

127.       tavarsızqa bilgi tükenmez tavar

128.       nesebsızqa bilgi yirilmez neseb 

VII.

 

DİLİN MUHAFAZASI HAKKINDA

 

129.       eşitgil biliglig negü tip ayur                          A27

130.       edebler başı til küdezmek tiyür

131.       tiliη bekte tutğıl tişiη sınmasun

132.       qalı çıqsa bektin tişiηni sıyur

 

133.       sanıp sözlegen er sözi söz sağı                          A28

134.       öküş yaηşağan til unulmaz yağı                   B15-C14

135.       sözüη boşlağ ıdma yığa tut tiliη

136.       yeter başqa bir kün bu til boşlağı

 

137.       hiredlığmu bolur tili boş kişi

138.       telim başnı yidi bu söz til boşı                        A29

139.       öçüktürme erni tilin bil bu til

140.       başıqtursa bütmez büter oq başı

 

141.       sefih er tili öz başı duşmanı                             A30

142.       tilindin töküldi telim er qanı

143.       öküş sözlegeηe öküηen telim

144.       tilin beklegeηe ökünmiş qanı

 

145.       ne kim kelse erke tilindin kelür

146.       tilindin kim edgü kim isiz bolur

147.       eşit büt bu sözke qamuğ taηda ten 

148.       turup tilke yüknüp tazarru qılur

 

149.       iki neη birıqse bir erge qalı                                  A33

150.        bikendi ol erke mürüvvet yolı

151.       bir ol yaηşar erse kereksiz sözüg                        B17-C16

152.       ikinç yalğan erse ol erniη tili

153.       tili yalğan erdin yıraq tur teze                              A34 

154.       keçür sen me umrüη könilik öze

155.       ağız til bezeki köni söz turur

156.       köni sözle sözni tiliηni beze

157.       küdezgil tiliηni kel az qıl sözüη                          A3

158.       küdezilse bu til küdezlür özüη                            B16-B17-C16

159.       resul emi otqa yüzin atğuçı 

160.       til ol tidi yığ til yul ottın yüzüη

161.       köni söz asel teg bu yalğan basal                       A37-B18-C17

162.       basal yip acıtma ağız yi ‘asel

163.       bu yalğan söz ig teg köni söz şifa

164.       bu bir söz ozaqı urulmış mesel

165.       köni bol könilik qıl atan köni

166.       köni tiyü bilsün kişiler sini

167.       könilik tonın ked qodub egrilik

168.       kedim ton talusı könilik tonı

169.       qatığ kizle razıη kişi bilmesün

170.       sözüηdin özüηke ökünç kelmesün

171.       qamug yaşru işiη bolup aşqara                              A40

172.       bu körgen eşitgen saηa külmesün

173.       işim tip inanıp sır ayma saqın

174.       neçe me ınançlığ iş erse yaqın

175.       serip sinde razıη siηip turmasa

176.       serermü işiηde munı ked saqın                              A41

VIII.

 

DÜNYANIN DÖNEKLİĞİ HAKKINDA

 

 

177.       bu ajun rıbat ol tüşüp köçgülüg                      A4-B19-C18

178.       rıbatqa tüşügli tüşer keçgülüg

179.       öη arqış uzadı qopup yol tutup

180.       öηi qopmış arqış neçe kiçgülüg

181.       bu dünya soηında yügürmek neşe

182.       hasis neηdin ötrü tip özüη küçe                         A43

183.       nelıq malqa munça köηül bamaqıη

184.       bu mal kelse erte barur baz kiçe

185.       köηüldin çıqarğıl tavar suqluqın

186.       kedim birle tap tut qarın toqluqın

187.       çığaylıq yarınlıq azuq yoqluqı                           A44-B20-C19

188.       çığaylıq tip ayma tavar yoqluqın

189.       bu dünya neηindin yigü kedgülük

190.       al artuq tileme beval yüdgülük

191.       tarığlıq tip aymış ajunnı reşul

192.       tarığlıqta qatlan tarı edgülük                        A45

193.       beqasız erür bu ajun lezzeti                          A46

194.       keçer yil keçer teg meze müddeti

195.       yigit qoca bolur yaηı eskirür

196.       qavı erse qamlur qaçar quvveti 

197.       bu kün bar yarın yoq bu dünya neηgi

198.       meniη timişiη neη adınlar oηı                         A47-B21-C20

199.       qamuğ tolğan irlür tükel eksiyür

200.       qamuğ abadannıη harab ol soηı              

201.       neçe yir bar erdi sığışmaz eri                           A48

202.       eri bardı qaldı quruğ tek yiri

203.       neçe alim erdi neçe feyleşuf

204.       qanı bu kün olar miηiηe biri

205.       ajun külçirer baz alın qaş çatar

206.       bir elgin tutup şehd birin zehr qatar                 A49

207.       asel tatrup ilkin tamaq tatıtıp

208.       kidinrek qadahqa sunup zehr qatar

209.       süçüg tattıη erse açığqa anun                           Ф50-В22-C21

210.       birin kelse rahat kelür renç onun                      A51

211.       aya ğam qatığsız sürur umğuçı

212.       bu ajun qaçan ol umınçqa orun

213.       yılan teg bu ajun yılan oqlağu

214.       yoqamaqqa yumşaq içi pür ağu                     A52

215.       yılan yumşaq erken yavuz fi‘l iter

216.       yıraq turgu yumşaq tip azılmağu

217.       bu ajun ma körmekke körlüg taşı

218.       velıqin içinde tümen na-hoşı

219.       baqıp taş bezekin körip                                    A53

220.       köηül bamaqıη bil hata’lar başı                       B23-C22

221.       niqab kötrür ajun birer yüz açar                       A54

222.       yazar qol quçar teg yana terk qaçar

223.       yayınqı bulıt teg ya tüş teg hali

224.       direηsiz keçer baht ya quş teg uçar

 

 

IX.

CÖMERDLİĞİN MEDHİ VE HASİSLİĞİN

ZEMMİ HAKKINDA

 

225.       aya dost biliglig izin izlegil                          A

226.       qalı sözleseη söz bilip sözlegil                      B24

227.       aqı erni öggil öger erse sen

228.       bahılqa qatığ ya oqun kezlegil

229.       qamug til aqı er senasın ayur                        C23

230.       aqılıq qamuğ ayb kirini yuyur

231.       aqı bol saηa söz sökünç kelmesün

232.       söqunç kelgi yolnı aqılıq tıyur

233.       egilmez köηülni aqı er eger

234.       tegilmez muradqa aqı er teger

235.       baqıllıqnı qanı öger til qayu                           A55

236.       aqılıqnı ‘am has tözü halq öger

237.       aqı er biligni yete bilgi kör                               A56

238.       anın sattı malın sena aldı kör                            B25 

239.       tirildi ulamsız ulamı bolup

240.       ajunda at edgü qodup bardı kör                        C24

241.       bahıl tirdi zer sim haramdın öküş

242.       vebal kötrü bardı özele söküş                            A57

243.       ülüş boldı malı kişiler ara

244.       bahıl aldı anda ökünçtin ülüş

245.       aya mal ıdışı aqı edgü er

246.       bayat birdi erse saηa sen me bir

247.       yirilgen sökülgen tirip birmegen                        A58

248.       tirip birür erseη neçe tirse tir

249.       tabi‘atta yigi adet ‘aybsuzı                                 B26

250.       aqılıq erür bil buhul körksüzi                             C25

251.       eliglerde qutluğ birigli elig                              

252.       alıp birmegen ol elig qutsuzı                              A59

253.       bahıllıq otalar oηulmaz ig ol                               A60

254.       birimden bahıl elgi ked berklig ol

255.       tirip köηli todmaz közi suq bahıl

256.       qul ol malı aηa erklig ol

257.       bu budun talusı aqı er turur

258.       aqıllıq seref cah cemeal arturur                         A61

259.       sevilmek tileseη kişiler ara

260.       aqı bol aqıllıq sini sevdürür                                 B27

261.       bahıl naqes otun tavar pasbanı                          A62-C26

262.       yığar yimez içmez tutar berk anı

263.       taturmaz eseninde tuz dostıηa

264.       ölür qalur ahır yiyür duşmanı

                                                 X.

 

                      TEVAZÜ VE KİBİR HAKKINDA

 

 

265.       yana bir kereklig sözüm var saηa                    A63

266.       ayayın men anı qulaq tut maηa

267.       ol ol kim tekebbürni yirdin salıp

268.       tevazu‘nı berk tut yapuş ked aηa

269.       tekebbür kamuğ tilde yirlür qılıq                       A64

270.       qılıqlarda edgü qılıq qodqılıq

271.       ol er kim uluğsındı men men tidi                       B28

272.       anı ne halayıq sever ne de halıq                         C27

273.       qamuğ qazğanığlı ajun malını 

274.       yiyümedi bardı körüŋ halini

275.       tişisi qalıp bir adın er bile

276.       ol anda yatıpan birür sanını

277.       tekebbür libasın kedip tap salın                         A65

278.        kerip halqqa kögzüη tap uslan tilin 

279.       mü’minlıq nişanı tevazu’ erür

280.       eger mümin erseη tevazu’ qılın

 

281.       tevazu qılığlını kötrür idi 

282.       tekebbür tutar emi kemşür qodı                        A66-B29

283.       uluğsınma zinhar uluğ bir bayat                        C28

284.       uluğluk meniη siz alınmaη tidi

285.       tavar birle erse uluğsunduquη

286.       uluğluq taparu elig sunduquη                            A67

287.       tavar asğı ne ol barur sen yalıη

288.       qalur munda kidin seped sanduquη

289.       eger kibr idisi aṣil men tise                                   

290.       ayayın men anıη cevabın kese

291.       ata bir ana bir uyalar bu halq                              B30

292.       tefavütleri yoq öte irtese                                    A68

 

 

XI.

 

HARİSLİQ HAKKINDA

 

 

293.       yime pendim al kel uzatma emel                           C29

294.       emel asrasında busuğlı ecel

295.        emel timişim dost uzun sanmaq ol

296.       uzun sanma saqınç öküş qıl amel                           A69

297.       ayur sen kedim ton şerab aş kerek 

298.       telim mal öküş qul-qara baş kerek

299.       eger yığdıη erse umürluq tavar

300.       burun başqa börkni keder baş kerek

301.       harislıq ma erke yavuz haslet ol                           A70-B31

302.       harislıq soηı ğam ökünç hasret ol 

303.       bu baylıq çığaylıq idi qısmeti                               C30

304.       harislıq tek erke quruğ zahmet ol

 

305.       haris todmaz ajun neηini tirip                              A71

306.       harislıq karımaz idisi qarıp

307.       harislıqnı qodur haris er kaçan

308.       ölüp yatsa topraq içiηe kirip

309.       haris tirip armaz usanmaz bolur                          A72

310.       harislıq iginiη emin kim bilür                             B32

311.       haber bar birilse eger ademi 

312.       iki qol dinar ma ol üç qol qolur

313.       aya hırs idisi harislıq nerek                                 A73-C31

314.       ayu bir maηa bu negüke kerek

315.       tar erse kiη erse bitildi ruzuη

316.       harislıq kılurmu munı edgürek                            A74

 

 

XII.

 

KEREM, HİLM DİĞER İYİLİKLER HAKKINDA

 

317.       köki körklüg erniη huyı körklüg ol                    B33

318.       bu körklüg qılıqqa köηül örklüg ol

319.       bir erdin bir erke tefavüt telim

320.       velikin körerke tözü börklüg ol                          A75

321.       bütün qılqı fı'lin öte irtegil                                  C32

322.       kerem kimde erse anı er tigil                               A76

323.       yimişsiz yığaç teg keremsiz kişi

324.       yimişsiz yığaçnı kesip örtegil                              B34

325.       musulmanqa müşfıq bolub mihriban                   A77

326.       saηa sanduquη teg musulmanqa san

327.       cefa qıldaçıηqa qıl vefa

328.       arımız neçe yusa qan birle qan

329.       yarağlığ aşıηnı kişike yitür 

330.       yarağ bulsaη opraq yalıηnı bütür                       A78

331.       küç emgek tegürme kişike qalı                          C33

332.       saηa tegse emgek kişidin kötür

333.       isiz qılğan erke sen edgü qıla                             B35

334.       keremniη başı bu erür ked bile

335.       eger kelse erdin saηa edgülük                            A79

336.       öküş qıl ol erniη senasın tile

337.       yazuqluğ kişiniη yazuqın keçür    

338.       adavet kökini qazıp sen köçür

339.       yalınlasa tutnup ğazab hikd otı

340.       halımlıq suvin saç ol otnı öçür                             A80

341.       kerem bir bına teg aηar hılm ul ol                     A81-B36-C34

342.       ya bustan teg ol hilm kerem al gül ol

343.       yıqıqlığqa tirep kesüklüg ula

344.       bu itiglig erke azad öz qul ol                               A82

345.       küdezgil aya dost uluğlar haqın

346.       asığsız mizah hem cedeldın sakın

347.       uluğlarnı buşrup saηa bu mizah

348.       kiçiglerni küstah kılur bil yaqın

349.       bela kelse sabr it ferahqa küdüp                       A83 C35

350.       küdüp tur ferahqa bela renç yodup                  A84-B37

351.       öçer mihnet otı keçer nevbeti

352.       kalur sabr idisi sevabın yüdüp

353.       uluğluqqa tegseη yaηılma özüη

354.       qalı kedseη atlas unıtma bözüη

355.       uluğ bolduquηça tüzünrek bolup                       A85

356.       uluğqa kiçigke sılığ qıl sözüη

357.       uqup sözle sözni ivip sözleme                        B38-C36

358.       sözüη kizle kidin başıη kizleme               

359.       miη er dostuη erse öküş körmegil                     A86

360.       bir er duşman erse anı azlama

361.       neçe tetik erdin birer sehv kelür

362.       neçe pür hünẹrlığda bir ‘ạyb bolur                     A87

363.       bu bir ‘ạybdın ötrü başın kesgüçi

364.       ajunda tirilgü kişisiz qalur

365.       tiril eḍgü fị‘lin köηüller alıp                           A88-B39-C37

366.       isizliktin özni sıηaru salıp

367.       iter bolsaη işni sanıp saqnıp it

368.       kerekmü kereksizmü kirtü bilip

369.       ne iş utru kelse aηa ked baqın

370.       ol işniη öηini söηını saqın                                A89

371.       sevinç erse kidin köηül tut aηa

372.       ökünç erse andın ozaraq saqın

373.       eren hayrı şerri küsep keşmez ol

374.       isiz edgü işke yanut kiçmez ol

375.       aya edgü umğan isizlik qılıp                              A90

376.       tiken edlegen er üzüm biçmez ol                        B40-C38

377.       işi edgü bolsa er edgü bolur                               A91

378.       er iş edgüsindin öküş hayr bulur

379.       isizke yavuma isiz suhbeti

380.       sini terkin isiz qılıqlıq qılur

XIII.

 

ZAMANENİN BOZUKLUĞU HAKKINDA

 

 

381.       mecaz boldı dostluq haqiqat qanı                    A93

382.       miηer dostta biri bulunmaz köni        

383.       öküşrek kişiniη içi qadr erür                             B41

384.       köni dostuq erse taşı bil munı

385.       bu kün bu ajunda kişilik isiz                          A94-C95

386.       qanı qança bardı kişilik isiz

387.       vefa köli suğlup qurup yulları

388.       cefa toldı taştı teηizdin ediz

389.       qanı ahd emanet qanı edkülüg                         A95

390.       kidin künde hayr iş me kötrülgülüg

391.       başı bardı hayrnıη soηı barğusı

392.       öηi keldi şerrniη soηı kelgülüg

393.       ajun toldı uvdan cefa cevr bile

394.       qanı bir vefalığ bar erse tile                             A96-B42

395.       sen artaq sen anın ajun artadı

396.       nelük bu ajunqa qılur sen gile

397.       qarib erdi islam qarib boldı baz

398.       ibadet riya boldı abid mecaz

399.       harabat oramı bolup abadan                               A97

400.       harab boldı meşcid budun bi-nemaz

401.       amel qoddı alim ve zahid vera                          A98

402.       ariftın raqs çıkqarıp iter hoş sema

403.       bidatın yığığlı kişi qalmadı                                B43

404.       anın künde arta turur bu bida

405.       qanı emr-ü maruf qılur edgü er

406.       qanı kendü edgü kişi turgü yir                           A99

407.       yirer sen zamanaηnı halqın qodup

408.       zamanaηnı yirme kişisini yir

409.       kim ol yüzçi erse kişi yigi ol                               C40

410.       kerek erse yiglik yorı yüzçi bol

411.       kim ol yolluğ erse anıη yolı yoq                            A100

412.       kim ol yolsuz erse aηar kiηrü yol

413.       aya artaq işlig sevinçin salın

414.       seniη rüzgarıη bu köηülçe qılın                              B44

415.       tilekçe tiril inç fariğ qadğusuz                              

416.       ne yirte yığar baz sini ne tilin                                  A101

417.       uvut yitti yindip bulunmaz yıdı                               

418.       halal yigli qanı körünmez bodı

419.       halal kendü qayda bu kün, qanı kim

420.       haramnı yiyürde haram tip yidi                       

421.       budun mallığ erke urup yüzlerin                          A102

422.       tözü quI qılurlar azad özlerin

423.       kim ol malsız erse ol erni körüp

424.       yüz evrüp keçerler yumup közlerin                        C14

425.       aya malqa suq er yaqin bil bu mal                        A103-B45

426.       bu kün kadğu, saqınç, yarın yük vebal

427.       haram erse malıη azab ol soηı,

428.       hisab ol eger bolsa malıη halal

429.       nelük malqa munça suq ol bu özüη                        A104              

430.       köηülde ğamıη ol, tiliηde sözüη

431.       barur sen bu malıη yağıηqa qalur,

432.       uyadıp birürler sarınğu bözüη

433.       seniη malıη ol mal aşındurdukuη                             A105

434.       saηa hesret ol tek tutup turdukuη                              C42

435.       bu kün kendü süçüg bu tirmek saηa                          B46

436.       açığ bolğa yarın qodup barduquη

437.       bu ajun mezesi qatığlığ meze                              A106F

438.       izası öküşrek mezesi aza

439.       asel kayda erse bile arısı,

440.       Arı zehri tatğu aseldin oza

441.       hünerlığqa ajun vefasızraq ol                            A107

442.       hünersızqa mundın cefa azraq ol                        B47

443.       hüner birle devlet birikmekliki

444.       bulunmaz qamuğ qizda ol qızraq ol                   C43

445.       ne yazdı ajunqa bu sahib hüner                          A108

446.       negüke bu anı ulaşı qinar

447.       hasislerni kötrüp nefisni çalıp

448.       azu qutsuz ajun qarıpmu munar

449.       aya hukmin ajun tapa üğğüçi

450.       yirip munı birer yana öğğüçü                         A109

451.       uğan hukmi birle kelür kelgen iş

452.       anıη emri birle teger teggüçi

453.       ajunqa bu söküş melamet nelik                       B48

454.       qazalar yorıtğan yaratğan melik

455.       kaza birle sançlur adaqqa tiken                       A110-C44

456.       kaza birle ilnür tuzaqqa elik

457.       qamuğ tegdeçi neη qazadın erür

458.       uquşsuzlar anı sebebdin körür

459.       qaza birle uçğan qalıq quşları

460.       qarıqa qonar hem qafesqa kirür                               A111

461.       qaza keIse yügrük yügürmez urup

462.       qaza qaytarılmaz qatığ ya qurup

463.       saηa renc, aηa genc birigli uğan

464.       ceza qılma ya renc idisi tarup                                    B49

XVI.

 

                  KİTAB SAHİBİNİN ÖZRÜ HAKKINDA

 

465.       bitidim kitabnı mevaiz mesel                        A112-C45

466.       okısa tatır til yimiş teg asel

467.       kim erse bu sözke adınlar sözin                       A113

468.       teη ese teηgedi dürüstqa bedel

469.       edip Ahmed atım edeb pend sözüm

470.       sözüm munda qalur barur bu özüm

471.       kelür küz keçer yaz barur bu umür

472.       tüketür umürni bu yazım küzüm                        A114

473.       anın uş çıkardım bu türki kitib                        

474.       kerek qıl tap ey dost kerek qıl itib                       B50

475.       bitidim bu taηsuk turaf sözlerin

476.       qalı barsa özüm sözüm qalsu tip

477.       anın uz erür bu kitab bir süzük                         A115

478.       talulap ketürdüm kemiştim çözük                     C46

479.       nevadir süzük az bolur hezl öküş

480.       çuz atlas bolur qız uçuzı böz ök

481.       aya minde kidin keligli munı                           A116

482.       okısaη duada unıtma mini

483.       saηa hedye qıldım bu taηsuk sözüm

484.        maηa hedye qılsu dua tip sini

B.

 

I.

 

EDİB AHMED HAKKINDA

 

 

485.       toğa körmez erdi edibniη közi                    B51D

486.       tükedi bu on tört bab içre sözi                    A117

487.       yağan bolsa yüklüğ özesinde zer

488.       anıη tuşı bolğay bu söznüη azı                    C47

II.

EDİB AHMED HAKKINDA

(Emir Seyffedin)

489.       edibler edibi fazıllar başı                              A118D-

490.       güherdin söz aymış ögün söz bışı

491.       uğan rahmet itsin bu saat aηa

492.       yarın qospa bolsun yaranlar işi

III.

 

EDİB AHMED HAKKINDA

(Büyük Emir Arslan Hoca Tarhan)

 

 

493.       edibning yiri atı yüknek erür                               B52 D

494.       safalığ әceb yir köηüller yarur                              A119

 

495.       atası atı Mahmud-ı Yükneki

496.       edib Mahmud oğlı yoq ol hiç seki                       C48

 

497.       kitabınıη atı erür atbetü ‘l-

498.       haqayıq ibaret arabdın uşul

499.       tamamı erür kaşğarı til bile

500.       ayıtınış edib rıqqat-i dil bile                                    A120

 

501.       eger bilse kaşğar tilin her kişi

502.       bilür ol edibniη ne kim aymışı

 

503.       kişi tilni bilse bilür mәnisin                                     B53

504.       bilür men tise ‘ayb özi bilmesin

505.       köp ilni körür biz edib sözini

506.       bile bilmegendin ular özini                                     A121

507.       ayıbqa qoyuptur qalayıq ara                                    C49

508.       ğalat mәnilerni ayıtmış yana

509.       sebeb erdi bu iş bitidük kitab

510.       kerek qıl icabet kerek qıl itab

511.       bilip tutsa her kim edibniη süzin

512.       qalayıq ara ol güzinler özin                                      A122