Тонықұқ ( 646- 732 ж.) ғұрыптық кешені және бітіктасы
Жалпы мәлімет
ТОНЫҚҰҚ ( 646 ж. - 732 ж.)
Көне түрік бітігте Bilge Tuňuquq, қытай деректерінде Тон-йо-гу, Туньюгу. Тұнық-ұқ Түрiк Елінің Елтерiс, Қапаған, Бiлге қағандарына уәзір болған. Ол Туыл (көне түрiк тiлiнде Tuγula //Toγula) өзенi бойында туған. Ашида тектi. Бiлге қағанның қайын атасы. Қытай деректерiнде Тонықұқ Бiлге қағанға «Пофу немесе Софу» есiмдi қызын берген делiнген. Бұл көне түрiкше «Бөбү немесе Себү //Себек» дегенге саяды. Тонықұқ 731-732 жылдары 85-86 жасында қайтыс болған. Бiлiктi Тонықұқ, Елтерiстiң iнiсі Қапаған (қытай деректерiнде Мочжо<Бекчұр) қаған (692-716 ж.) мен Бiлге қаған (716-734 ж.) тұсында табғач (қытай), қытан, оғыз, татабы, қырғыз, түргеш, соғды және басқа елдерге жасаған жорықтарға қатысып, өзінің ақылдылығымен әрі сұңғылалығымен ерекше көзге түскен. Түрiк қағандығының саяси орталық ордасы Өтүкендi таңдауға да көп үлес қосқан. 728-731 ж. Тонықұқ (Тоньюкук) ғұрыптық кешені және бiтiктасы қазiргi Моңғолияның астанасы Ұланбатырдан 65 км шығыс-оңтүстiкте, бүгiнгi Баян-Зүрх тауының батыс-солтүстiгiнде «Цагаа Овоо» деген жерде орналасқан. Кешен құрамында төртбұрыш қамал құрылысы, төрт бағаналы кесене, тұғыр бағаналар, төртбұрышты барық тас қампталды тас – 2 дана, оның бiрiншiсi 2,25 x 1,25 м, ал екiншiсi 1,7х1,7 м. Тас мүсін бәдіздер - 8 дана, шығысқа қарай тiзбектелген балбал тастар – 289 дана (1,3 км)Бірінші бiтiктасының таңба-әріптері бiркелкi бәдiзделген. Екінші бітіктастағы таңба-әріптері одан ірілеу етіліп қашалған. Зерттеушiлер Тонықұқ көзi тiрiсiнде осы бiтiктасты жазған деп есептейдi. Бірінші бітіктас ақшыл көк мәрмәрден жасалынған. Өлшемi- 2,43 x 0,64 x 0,32 м Бітіктастың батысқа қараған төбесiнде үш қырлы «тұмар» тәрізді таңба бәдiзделінген. Түрiк бiтiк жазулары толық дерлiк жақсы сақталған. Екінші бітіктас ақшыл сұр кварц граниттен жасалынған. Өлшемi - 2,15 x 0,45-50 x 0,28 м. Екiншi бітіктастың жазулары өшiп, біраз бөлігін кетілген. Екі бітіктас пен сандық тас бөлшектері орнында сақталған. Басқа құрамдас бөлшектері орналасқан жердегі қоймада сақтаулы. Екі тас мүсін Моңғолия Ұлттық тарих музейіне көшірілген.
Ғылыми зерттеулер
Тонықұқ ғұрыптық кешенiн 1897 ж. Д.А.Клеменц, Е.А.Клеменцтер зерттеп, алғаш ғылыми айналымға енгізген. 1898 ж. әйгілі түрколог В.В.Радлов ескерткiштердi” қағаз көшiрмесiн (эстампаж) алып, алғашқы аудармасын жасайды. 1909 ж. Г.Р.Рамстедт, 1925 ж. атақты моңғолтанушы Б.Я. Владимирцов, Б. Бародин бiраз қазба жұмыстарын жүргізген. 1957 ж. моңғол ғалымы Н.Сэр-Оджав басқарған экспедиция осы ескерткiш кешенде археологиялық қазба жұмыстарын жүргiздi. Археологиялық қазбалар барысында ер-тұрманға арналып жасалған алтын, күмiс әшекейлер және т.б. зат бұйымдар, доғалдау келген қыш ыдыстар және де көне түрiк бiтiк жазулы бiрнеше сылақтар табылған. Моңғол археологы Д.Баяр аталмыш ескерткіш кешендегі бәдіздерді толық зерттеп архитектуралық өлшемдері мен ғылыми сипаттамасын, сызбаларын жасады. Осы ескерткiш туралы В.В.Радлов, Х.Н.Орхун, М.Спренглинг, С.Е.Малов, П.Аалто, Р. Жиро, М.Ергин, Г.Клоусон, Ғ.Айдаров, Б. Базылхан, Т.Текин, М.Жолдасбеков және ғалымдар мәтiндiк зерттеулер жүргiздi.Ғылыми әдебиет
Клеменц. Д. А. Археологический дневник поездки в Среднюю Монголию в1891 г. // Сборник трудов Орхонской экспедиции, II, Санкт-Петербург, 1895 С. 48-59.
Сэр-Оджав Н. Эртний Түрэгүүд .Улаанбаатар, 1970, 46-р тал.
Сэр-Оджав Н. Шинээр одсон түрэг бичээсийн тухай Харжаубай С. Эртний гурван бичээс
Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь түрэгийн хүн чулуу. Улаанбаатар, 1997 . 83 х, Таблиц- 1-5.
Radloff W. Die altturkischen Inschriften der Mongolei. Die Inschrift des Tonjukuk. Zweite Folge. S.-Petersburg. 1899.
Orhun H.N. Eski Turk Yazitlari , Istanbul, 1936, T-1. ss. 99-124.
Sprengling M. Tonyukuk Epitaph. The American Journal of Semitic Languages and Literatures, LVI, No.1. (January 1939) ss.1-19, No.4. (October, 1939) ss.365-383.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. Москва, 1951, С. 56-73.
Aalto P., Ramstedt G.J. and Grano J.G Materialen zu den altturkischen Inschriften der Mongolei. JSFOu, vol .60.1958, pp.-3-91.
Айдаров Г. О языке памятника Тоньюкукаи его отношение к некоторым современным тюркским языкам. АКД. Алма-Ата, 1959.;
Giraud R.L. Inschription de Bain Tsokto Edition critique. Paris, 1961.
Clauson G. Some notes on the Inscription of Tonuquq. Studia Turcica Budapest 1971, pp.125-132.
Ergin M. Orhun Abideleri Istanbul, 1991.
Базылхан Б. Тоньюкукийн түрэг руни бичээс . Bulleten the IAMS News Information on Mongol Studies. 1993, № 2 (12), 1994, № 1 (13), Х.55-65.
Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Indiana university, 1967, pp.255-256
Tekin T. Tunyukuk yaziti Ankara, 1994.
Clauson G. Some notes on the Inscription of Tonuquq. Studia Turcica Budapest 1971, pp.125-132.
Мәтін
ТҰНЫҚ-ҰҚ БІТІКТАСЫНЫҢ МӘТІНІ
(1-62 жол)
|
жол |
Түрiк бiтiк тiлiнде
|
|
1. |
Bilğe Tuňuquq : ben özüm: Tabğaç eliŋe: qılıntım: Türük budun: Tabğaçqa: ükü erür erti:
|
|
2. |
Türük budun: qanın bolmayın: Tabğaçda: adırıltı: qanlantı: qanın: qodup: Tabğaçqa: yana içikdi: Teŋіri:ança temiş erinç: qan bertim:
|
|
3. |
qanın: qudup: içikdiŋ: içikdük üçün: Teŋіri:ölütmüş erinç: Türük budun: ölti alqıntı:yoq boltı: Türük: Еsir budun:yerinte:
|
|
4. |
bod:qalmadı: ıda taşda:qalması: qubranıp: yeti yüz boltı: iki ülüği:atlığ erti: bir ülüği: yadağ erti: yeti yüz: kisiğ:
|
|
5. |
uduzğıma: uluğı: şad ertim: yağıl tedi: yağımsı ben ertim:Bilğe Tuňuquq: qağanım uqısayın tedim: saqıntım: toruq buqalı: semiz buqalı: ıraqda:
|
|
6. |
Bu(i)lser:semiz buqa:toruq buqa teyin:bilmez ermis teyin: ança saqıntım: anta kisre: Teŋri biliğ bertük üçün : özüm ök: qağan qısdım: Bilğe :Tuñuquq :Boyla Bağa Tarqan:
|
|
7. |
birle: Elteris qağan: boluyu: beriye: Tabğaçığ: öŋre: Qıtanığ: yarıya Oğuzığ: üküş ök: ölürti: bilğisi: çabısı: ben ök: ertim: Čuğay quzıŋın: Qara Qumuğ: olurur: ertimez:
|
|
8. |
keyik yiyü:tabışğan yiyü:olurur ertimez: budun: boğızı: toq erti: yağımız: teğre: uç oq teğ erti: biz : seğ: ertimiz: ança olurur erikli: Oğuz: adıntan: körüğ kelti:
|
|
9. |
körüğ:sabıntağ : Toquz Oğuz: budun: öze: qağan: olurtı ter: Tabğaçğaru: Qunı Seŋüniğ: ıdmıs: Qıtañğaru: Toŋra Semiğ: ıdmıs:sab ança ıdmıs: Azqaсı: Türük
|
|
10. |
Yorı yor ermis: qağanı: alıp ermis:ayğuçısı: bilğe ermis: ol eki kisi: bar erser:esini: Tabğaçığ: ölürteçi: etermen: öŋre Qıtañığ: ölürteçi: etermen: bizi Oğuzığ:
|
|
11. |
ölürteçiğ : etermen : Tabğaç : beriden yenteğ : Qıtaŋ : önden yenteğ : ben yırdantayın: teğiyin: Türük: esir budun: yerinte: ıdı yormazun: uçrıdı: ay: oq qisalım:
|
|
12. |
termez: ol sabığ: esidip:tün:udusıqım: kelmedi: küntüz: olursıqım kelmedi: anta ötrü: qağanıma ötüntüm: ança ötüntüm: Tabğaç: Oğuz: Qıtañ: bu üçeğü: qabsar:
|
|
13. |
qaltıçı biz : özü içi : tısın : tutmus teğbiz: yuyqa erikli: topluğlı uçuz ermis: yençiğe erikliğ: üzüğli: uçuz: yuyqa: qalın bolsar : topluğ uluq: alp ermis: yençiğe
|
|
14. |
yoğun:bolsar: üzüğlük alp ermis: öŋre: Qıtaŋda: beriye: Tabğaçda: qurıya: Qurudınta: yarıya: Oğuzda: eki üç biŋ: sümüz: kelteçimiz: barımına: ança ötüntüm:
|
|
15. |
Qağan( m: ben):özüm: Bilğe Tuňuquq : ötüntük: ötünçümüz: esidü berti: küŋülüŋçe: uduz etdi: Köküŋ üğüs : yoğru: Őtükün: yısğaru: uduz etim: Iniğek kölke: Toğulada: Oğuz kelti:
|
|
16. |
süsü altı biŋ ermis: biz: :eki biŋ : ertimez: süŋüşdümüz:Teŋri yarılqadı: yaňıdamız: üğüzke: tüsdi: yaňıduq yolta: yeme: ölti kök: anta ötrü: Oğuz qapın: kelti:
|
|
17. |
kelürtim ük Türük : budunığ: Őtükün yerke: ben özüm: Bilğe Tuňuquq : Őtükün yeriğ:qonmus teyin: esidip: beryeki: budun quryaqı: yarıyaqı: öŋreki:budun kelti:
|
|
18. |
Eki biŋ erimez: ………..(b)oltı:Türük : budun: olurğalı: Türük : qağan: olurğalı: Santun balıqa: Taluy öğüzke:teğmis yоq ermis: qağanıma: ötünüp: süledim
|
|
19. |
Santun balıqa: Taluy öğüzke:teğürtim: Üç оtuz balıq: еsdi: Usın buntatu: yurtıda:yatu qalur erti:Tabğaç qağan: yağımız erti:On Oq qağanı: yağımız erti:
|
|
20. |
artuq………….küç …..boltı: ol üç qağan: üğlesip: Altun Yıs öze: qabıslam temis: ança üğlesmis:öŋre Türük : qağanğaru: süllemis temis: eŋru sülemiser: qaçın erser: ol bizini:
|
|
21. |
qağanı alıp ermis: ayğuçısı bilğe ermis: qaçanıŋ erser: ölürteçi ökük: üçeğün: qabısıp: süllemis: anı yoq qısalım:temis: Türğes: qağan ança temis: bеniŋ budunım anta erür: temis:
|
|
22. |
Türük : budunı yeme: Bulğaq ol temis: Oğuzı yeme: tarqançul temis: ol sabın: esidip:tün yeme: udusqım kelmez erti: olursaqmaz: kelmez erti: anta saqıntıma:
|
|
23. |
……………..a: sü………. tedim: Köğmen: yolı: bir ermis: tumıs teyin esidip: bu yolun: yorısar: yarımçı tedim: ………..yerçi tiledim: çölüğiz eri: boltım:
|
|
24. |
..özüm; az yer ……..nı b……ermis: bir turuqı: ermis: anın barmıs: ıŋra yatıp: bir atlığ barmıs teyin: ol yolun: yorısar: unç tedim: saqıntım: qağanıma:
|
|
25. |
Őtüntüm: sü yorıtıdım: atlat: tedim: Aq terimliğ keçe : uğra qalıtdım: at öze: ben tere qarığ: sökdüm: yoqaru: at yete yadağun: ığaçı tutun: ağturtım: öŋre eki er:
|
|
26. |
yoğurça: ıdıp Ïbar bası: asdımız: yoblu: intemiz: on tünke: yantaqı: Toğ berü: bardımız: yerçi: yer yaŋılıp: boğazlantı: buŋ ıdıp: qağan: yelükü ertmis:
|
|
27. |
Anı sub…b...m…:ol sub qudı: bardımız: sanığlı: tüsürtemiz: tağ: ıqa: bayur ertemiz: kün yeme: tün yeme: yelü: bardımız: Qırqızığ: oqa basdımız:
|
|
28. |
…..u süŋüğün: açdımız: qanı: süsü: terilmis: süŋüşdimiz: sançıdımız: qanın: ölürtümiz: qağanqa: Qırqız: budunı: işikdi:
|
|
29. |
Qırqızda: yantımız: Türğes qağanta: körüğ kelti: sabı enteğ: öŋden qağanğaru: sü yorılam temis: yorumasar: bizіni: : qağanı: alıp rmis:ayğuçısı: bilğe ermis: qaç neŋ erser:
|
|
30. |
Bizni: ölürteçik ök: temis: Türğes: qağanı: atsıqmıs tedi:On oq budunı: qalısız atsıqmıs: ter: Tabğaç süsü: bar ermis: ol sabığ: esidip: qağanım: ben beğ erü: tüsüyin tedi:
|
|
31. |
qatun: yoq bolmıs erti:anı yoğılatıyın tedi: sü barıŋ: tedi: Altun yısda: oluruŋ tedi: sü bası: Inel qağan: Tardus sad: barzun: tedi: Bilğe Tuňuq-uqa: baŋa: aydı:
|
|
32. |
Bu süğ elti: tedi: qıyınığ: küŋülüŋçi ay: ben seŋe ne ayayın: tedi: kelir erser: körü: kеlür: kelmez erser: et ılığ sabığ alı olur: tedi: Altun yısda: olurtımız:
|
|
33. |
Üç körüğ kisi: kelti: sabı: bir: qağanı sü atsıqdı: On oq süsü: qalısız: atsıqdı: ter: Yarıs yazıda: tirillemis temis:ol sabığ esidip: qağanğaru: ol sabığ ıtım: Qantuyun: sabığ: yana es b.......
|
|
34. |
kelti:oluruŋ teyin: eyelme: qarağu: edğüti: uruğıl: basıtma: temis: Böğü qağan: baŋaru: ança ayıdmıs: Apa Tarqanğaru: içre sab: ıdmıs: Bilğe Tuтuq-uq: añığ ol: öz ol: aŋlar…………….
|
|
35. |
Sü yorılım tediçi: ona maŋa: ol sabığ esidip: sü yorıtıdım: Altun yısığ: yolsızın asdım: Ertis üğüziğ:keçiğsizin: keçdimiz:tün qatıdımız: Bolçuqa: taŋ öntürü: teğdimiz:
|
|
36. |
Atılığ kelürti:sabı antağ: Yarıs yazıda:on tümen: sü tirilti: ter: ol sabığ esidip: beğler: uqupun:
|
|
37. |
Yanılım: arığ ubatı yeğ: tedi: bеn ança termen: ben: Bilğe Tuñuq-uq: Altun yısığ: asa keltimiz: Ertis üğüziğ:
|
|
38. |
keçe keltimiz: kelmesi: alp tedi: tuymadı: Teŋri Umay: Ïduq yer sub: basa berti erinç: neke: tezerbiz:
|
|
39. |
üküs teyin: neke qorqurbız: az teyin: ne basın alım: teğlem tidim:teğdimiz: yulıdımız: ekinti kün:
|
|
40. |
örtçe: qızı kelti: süŋüsdimiz: bizinte: eki uçı: sıŋarça: artuq erti: Teŋri yarılqaduq üçün: üküs teyin: biz:
|
|
41. |
qoruqmadımız: süŋüsdimiz: Tardus: sad ara: udı: yaŋdımız: qağanın: tutdumız: yabğusın: sadın:
|
|
42. |
anta ölürti: eliğçe er: tutdımız: uluq tün: budunın sayu: ıtdımız: ol sabığ: esidip: On oq beğleri: budunı: qop
|
|
43. |
kelti: yükünti: keliğme: beğlerin: budunın: ıtıp yığıp azça: budun: tezmes erti: On oq süsün: sületdim:
|
|
44. |
Biz yeme: süledimiz: anı ertimiz: Jençü üğüziğ: keçe: Tinsi oğulı: yatağıma: Biŋliğ eki tağığ: ertü……….
|
|
45. |
Temir Qapığqa: teği: ertimiz: anta yanturtımız: Inel qağanqa:….. Aqrım: alı atığqa: Tezik:Toqursın:
|
|
46. |
anta berüki: As-oq baslığaru: Soğdaq: budun: qop kelti: yükünti: ..teğti: Türük budun: Temir Qapığqa: Tensi oğulı:
|
|
47. |
Tensi oğulı: yatağma tağqa: teğmis ıdı yoq ermis: ol yerte: ben Bilğe Tuтuq-uq: teğürtük üçün
|
|
48. |
sarığ altun: örüŋ kümüs:qız qoduz:eğri tebi: ağı buŋsuz: kelürti: Elteris qağan: Bilğe............................
|
|
49. |
alpin üçün: Tabğaçqa: yeti yeğirmi: süŋüsdi: Qıtañqa: yeti süŋüsdi: Oğuzqa: bes süŋüsdi: anta Ayğuçı………
|
|
50. |
yeme: ben: ök ertüm: ayğıçısı: yeme: ben ertim: Elteris qağanqa: ………..: Türük Beği qağanqa: Türük Bilğe qa……………
|
|
51. |
Qapağan qağan: yeti otuz: yasqa: ……………….anta……………….erti:…: tün udumatı
|
|
52. |
küntüz: olurmatı:qızıl qanımı: tökti: qara terim: yüğürtü:isiğ küçüğ berti ök :uzun yelmeğ: yeme: ıtmıq:
|
|
53. |
Arqur qaruğuğ: uluğ artıdım: basınığma: yağığ: kelürir ertim: qağanmen: sületidimiz: Teŋri yarılqazu
|
|
54. |
Bu Türük budunqa: yarılığ yağığ: yeltürmedim: tüğinliğ atığ: yüğürtemedim: Elteris qağan: qazğanmasar:
|
|
55. |
Udu ben özüm: qazğanmasar: el yeme: budun yeme: yoq erteçi erti: qazğantuq in üçün: uduğ elim: qazğantuqum üçün:
|
|
56. |
El yeme: el boltı: budun yeme: budun boltı: özüm qarı boltım: uluğ boltım: eneŋ yerdeki: qağanlığ: budunqa:
|
|
57. |
bön teği: barsar: ne buŋı : bar erteçi ermis:
|
|
58. |
Türük Bilğe qağan: eliŋe: bititdim: ben Bilğe Tuñuq-uq
|
|
59. |
Elteris qağan: qazğanmasar: yas eri erser: ben özüm: Bilğe Tuñuq-uq: qağanmasar: ben yoq ertim erser:
|
|
60. |
Qapağan qağan: Türük Еsir budun: yerinte: bod yeme: budun yeme: kisi yeme: ıdı yoq erteçi erti:
|
|
61. |
Elteris qağan: Bilğe Tuñuq-uq : qazğantuq üçün: Qapağan qağan: Türük Еsir budun: yorıdıqı bu
|
|
62. |
Türük Bilğe: qağan: Türük Еsir budunığ: Oğuz budunığ: eğіdü: olurur:
|
Тонықұқ бітіктасының мәтіні қазақшасы (1-62 жол)
(1-62 жол)
Бiлге Тонықұқ мен өзiм табғаш- қытай елiнде өмiр сүрдiм.
Түрiк халқы қытайға топ-тобымен ерген кез едi.
Түрiк халқының ханы болмай жүрді,
Қытайдан айырылды.
Ханды болды. Ханын тастап, қытайға тағы да жанасып iшiне кiрдi.
Тәңiрi сонша деген екен «Хан бердiм,
Ханыңды тастап қытай iшiне ендiң,
Оның iшiне енгенiң үшiн
Тәңiрi сендерді өлімтік болдырған екен.
Түрiк халқы өлдiң, алқындың, жоқ болдың!.
Түрiк-Есiр («ер тақты, қыран?») халық жерiнде
Халық адам қалмады-ғой!
Тау-таста қалғандары шығып, жетi жүз болды.
Екi бөлігі атты едi.
Бiр бөлігі жаяу едi.
Жетi жүз кiсiнi
артымнан ерткен ұлығы шад едiм.
«Жиыл жинал»! дедi, жиюшысы мен едiм.
Бiлге Тонықұқ қағаныма ұқтырайын дедiм. Қайғырып ойландым.
Арық бұқа
Семiз бұқа ұзақ-жырақта
деп бiлсе, семiз бұқа арық бұқа деп
бiлмес едi деп, сонша қайғырдым, сақтандым сонда кейiн
Тәңірi бiлiк берген үшiн
өзiм ғана қағанды көтердім, қаған еттiм.
Бiлге Тонықұқ Бойла Баға Тархан
бiрлесе, Елтерiс қаған болып
бергi жаққа қытайды
ілгері қытанды
арғы жаққа Оғұзды бәрін жойдық.
Бiлiмдісі сапшысы мен ғана едiм!
Чұғай құздың Қара Құмық дегенде отырар едiк.
Киiк жеп, қоян жеп отырған едiк.
Халықтың тамағы тоқ едi.
Жауымыз тегiс үш-оқтай едi.
Бiз әлсiз жемтiк секілді сонша отырған едік.
Ерiктi Оғұз атынан елшi келдi.
Елшінің сөзiнде:
«Тоғұз Оғұз халық үстiнде қаған отырды делінеді».
Қытайға қарай Құны-сеңгүндi жіберді.
Қытанға қарай Тоңра-Семiкті жіберді.
Сөзді солай деп жіберген.
«Азған-тозған азғана Түрiк
жорық жорытуы бар деді.
Қағаны алып едi.
Айғұшысы (кеңесшісі) бiлiктi едi.
Ол екi кiсi бар болса,
Қытайды өлермен етер,
Шығыста Қытанды өлермен етер,
Бiздi Оғұзды өлермен етер!
Қытай алдыңғы жақтан келмек
Қытан шығыстан жақтан жөнелмек
Мен артқы сыртқы жақтан тисейін !»
Түрiк Есiр халық жерiнде жеткізе иесі жортпасын, өлтіріп ай оқтай жаулайық!»
депті. Сол сөздi есiтiп
түнде ұйықтағым келмедi,
күндiз отырғым келмедi!
Соны айтып қағаныма өтiндiм,
сонша өтiндiм!
Қытай, Оғұз, Қытаң
бұл үшеуi бірігіп шабуылдап
тисетіні, бiз екенбіз.
Өз iшi-сыртымызды берік ұстап отырмыз.
Жұқа тұрғанды таптау оңай,
Жiңiшке тұрғанды үзуi оңай,
Жұқа қалың болса таптауы қиын болар,
Жiңiшке жуан болса үзу қиын болар!.
Шығыстағы Қытаңнан
Оңтүстіктегі Қытайдан
Батыстағы Құрұдыннан
Солтүстіктегі Оғұздан
екi үш мың әскерімізбен жетсек!
Солай жасауға сонша өтiндiм!
Қағаным менің өзiмнің
Бiлге Тонықұқ өтiнген
өтiнiшiмiзді есiтіп тыңдады.
Көңiлiнше ұйғарды.
Көкүң өзенге қарай
Өтүкен жайсаңға қарай ұйғардым.
Iнiгек көлге Туылада Оғұз келдi.
Әскері алты мың едi.
Бiз екi мың едiк, соғыстық.
Тәңiрi жарылқап, жеңдік.
Өзенге түстi, жаңылған жолдарда
олар және өлдi, содан кейін
Оғұз қаптай келдi.
Түрiк халқын Өтүкен жерiне
келтірдім мен өзiм Бiлге Тонықұқ
«Өтүкен жерiнде қонды» деп естiп,
Оңтүстіктегі халықтан
Солтүстік жақтағы,
Батыстағы халықтан келдi.
Екi мың едiк….болды
Түрiк халық отырғалы
Түрiк қаған отырғалы
Шантұн балық- қалаға
Талұй (Теңіз) өзенге шапқан емес едi.
Қағаныма өтiнiп, жорық жасадым.
Шантұн балық-қалаға
Талұй өзенге шабуылдадым.
Жиырма үш қала талқандалды
Ұсын Бұнтатұ (?) жұртында жата қалар едi.
Табғач-қытай қаған жауымыз едi.
Он Оқ қаған жауымыз едi.
артық …..күш……болды
ол үш қаған үндесiп,
Алтын тауы үстiне күш қосамыз дептi
сонша үндесiп
шығыстағы Түрiк қағанға қарайжорық жасаймыз дептi.
Егер жорық жасамасақ қашқақтаса болмас!
Олар бiздің
қағаныиыз алып едi.
айғұшысы-кеңесшiсiміз бiлiктi едi.
Қашқақтай кетсе өлмей кете берер!
Үшеуiміз бірігіп жорық жасайық,
оларды жоқ етіп шабайық деген екен.
Түргеш қаған сонша деген екен:
«Менiң халқым сонда бар дедi.
Түрiк халқы тағы да бүлініп отырған болар.
Оғұздар да тағы шашырап отыр дедi»
Ол сөзді естiп
түн жамылып ұйықтағым келмес едi
отырғым келмес едi !
сонда қайғырып сақтандым!
…………… сү-……дедiм
Көгмен жолы бiр едi , тұманды деп естiп
бұл жолмен жорытсақ жартысы (төте) дедiм
………..жершi тiледiм.
шөлдемес ерi болдым.
өзiм аз жер………….едi
бiр тұрақтау жер бар едi, оған бардық.
Іңiр жатып бiр атты бар деп
ол жолмен жорытсақ
ұтымды дедiм. Ойландым қағаныма
өтiндiм, әскер жорыттым
«аттан» дедiм.
Ақ терiмлiктi кешiп ұраға қалдырдым.
Ат беліне келер қарды арылтып
Жоғары ат жетелей жаяу, ағаш ұстап өрледік.
Шығыста екi батыр ер
жоғарлағанша Ыбар басын астық.
Қыраттап түсдiк.
Он түнге жантаймалы жолмен
Тоғберуге жеттік.
Жершi жер жаңылып өлтірілді.
Мұң етiп қаған желiп жетті.
Ол су ….. ол су құлдырай
Бардық, санаулы (рет) түсiре тоқтатамыз.
Тау ығын баурайлай өттік.
Күн де түн де желiп бардық.
Қырғыздарды оққа басдық.
…..әскерлерімен шайқастық.
Әскері ханы жиналды.
Соғыстық, найзамен шанышдық.
Ханын өлтiрдiк.
Қағанға Қырғыз халық бағынды.
Қырғызды жеңдік.
Түргеш қағаннан елшi келдi.
Сөзi осылай : « шығыстан қағанға қарай
әскер жорытайық» дептi.
Жорытпасақ, бiздiң қағанымыз алып едi,
айғұшысы-кеңесшісі бiлiк едi,
қанша не болса
бiздi өлермен етейік деген екен,
Түргеш қағаны аттанды» дедi.
«Он-оқ халық қалмай аттанды» деп
«Қытай әскерi де бар» едi
Ол сөздi есітiп, қағаным
мен бек болып басқарып түсейiн дедi.
Қатұн жоқ болған едi.
Оны жоқтайын дедi.
Әскер барсын дедi!
Алтын йтауда отырсын дедi.
Әскер басы - Iнел қаған
Тардұш шад барсын дедi.
Бiлге Тоңұқұққа маған, айтты
Бұ әскердi ерт дедi
қиындығын көңiлiнше айт !
мен саған не айтайын! дедi
Келер болса көр!
Келер келмес болса ет жылы (?)
Сөздi алып отыр дедi.
Алтын тауда отырдық.
Үш елші кiсi келдi. Сөзi бiр .
«Қағанның әскерi аттанды.
Он-оқ әскері қалмай аттанды» деді.
Йарыш жазықта жиналамыз» дептi.
Ол сөздi есітiп
Қағанға қарай ол сөздi жөнелттiм.
Қайтадан (?) сөздi және …..
келдi, отырайық деп иілмейік
қарауылы мықты ұрысқа бастырмайық дедiм
Бөгү қаған маған қарай сонша айтты.
Апа Тарханға қарай iшкi сөздi жөнелттiм
Бiлге Тонықұқ аңқаулықты ол өз ол аңдып……
Әскер жорытайық дегенi
оны маған ол сөздi есітiп әскермен жорыттым.
Алтын тауды жолсыз астық .
Ертiс өзендi кешусiз кештiк.
Түн қатып жүрдiмiз
Болчұға таң ата шаптық.
Атты келтiрдi, сөзi сондай
Йарыш жазықта он түмен әскер жиналды.
Ол сөздi есітiп бектер ұғысып,
қашып жеңілейік, таза аман қалайық дедi .
Мен сонша деген едiм.
Мен Бiлге Тонықұқ
Алтын тауды аса келдiк.
Ертiс өзендi
кеше келдiк. Келерде
алып дедiк, тулап шаршамадық.
Тәңірi Ұмай Ұйық Жер су
басымдылық берген екен. Неге қашқақтаймыз!
Бәрінен неге қорқамыз !
Аз деп не басты аламыз!
Шабайық дедiм
Шабуылдадық, жойдық. Екiншi күнi
өртше қызу келдi. Соғыстық.
Бiзден екi ұшы сыңарша артық едi.
Тәңірi жарылқағаны үшiн
Бәрі көп деп бiз
қорықпадық, соғыстық.
Тардұш Шад арасы кезектей жеңдiк.
Қағанын тұтқындадық, йабғұсын, шадын
сонда өлтiрдiк.
Елудей батыр-ерін тұтқындадық.
Ұлық түнде халқын санап жебірдік.
Ол сөздi есітiп
Он-оқ бектерi халық көп
Келдi, бас иіп келушi бектерiн
халқын жиып азша халық қашпас болды.
Он-оқ әскеріне жорық жасадық.
Бiз тағы жорық жасадық, бағындырдық.
Йенчү (Інжу) өзендi кеше
Тiнсi ұлы жатағыма
Мыңлық (Біңлік) екi тауды қуалай…..
Темiр Қақпаға дейін жеттік.
Сонда қайтардық.
Iнел қағанға ……Ақрым ? атаққа
Тәжiк, Тоқұрсын
сонда бiрiккен Ас-оқ бастаған
Соғды халық көп келдi
Бағынды, ол күнге жетті.
Түрiк халқы Темiр қақпаға
Тенсi ұлы
Тенсi ұлы жатағыма тауға жетпес
Иесi киесі жоқ едi, ол жерде
Мен Бiлге Тонықұқ тектеп апарғаным үшiн
сары алтын, өрпек -ақ күмiс
қыз, әйел, нар түйе, мата сыйды мұңсыз келтiрдi
Елтерiс қаған Бiлге (қаған)…………………
алптығы үшiн
қытайға он үш рет соғыстық.
Қытанға жетi ре соғыстық.
Оғұзға бес рет соғыстық. Сонда
Айғұчы-кеңесшісі………
және мен ғана өктем едiм.
айғычысы-кеңесшісі және мен едiм
Елтерiс қағанға……………
Түрiк Бегi қағанға
Түрiк Бiлге қағанға …………..
Қапаған қаған жиырма үш жасқа ………..сонда…………………………….едi
Түнде ұйықтамады…
күндiз отырмады
қызыл қанымды ағыздым,
қара терiмді төктім,
iсті-күшті бердiм-ақ
ұзын желмек және жетпек
Арқұр қарауылды ұлық жақсарттым,
басынуға жауды келтiрер едiм
қағанмен жорық жасадық.
Тәңірi жарылқай
Бұл Түрiк халқына
жаралы жауды желдiрмедiм
тулы (түгел) атты жүгiрттiрмедiм
Елтерiс қаған иелік етпесе
ұдайы мен де өзiм иелік етпесем
ел де халық та жоқ болар едi
Иелік еткен үшiн ұдайы елім иелік еткенім үшін
Ел де тағы Ел болды
Халық та тағы халық болды!
Өзiм қария (күш-қарусыз) болдым.
Ұлық ( үлкен жасты) болдым.
Неткен жердегi қағандық халыққа
Бөнтегі (?) бар болса
не мұңы бар болар еді!
Түрiк Бiлге қаған елiне бiтiтдiм (жаздырттым)
мен Бiлге Тонықұқ
Елтеріс қаған иелік етпесе
жас батыр-ері болса
мен өзім Білге Тонықұқ иелік етпесем
мен жоқ болар болсам
Қапаған қаған, Түрiк Есiр халық жерiнде
Мал да , халық ата, кісі де иесi жоқ болар едi.
Елтерiс қаған Бiлге Тонықұқ иелік еткен үшiн
Қапаған қаған, Түрiк Есiр халық жорытқаны бұл
Түрiк Бiлге қаған
Түрiк Есiр халықты
Оғұз бүтін халықты
игілікте (артқыза) отырғызар!
Пікір қалдыру
Профессор истории03 Мамыр, 2019
Почему пишете « ... написано на древнеиюркском...» ? Вы или не знаете или специально утаиваете ? Написано ведь уйгурским письмом! Значит и язык уйгурский! И все это знают! Пытаясь ( тщетно) стереть слово уйгур из Истории - вы стираете свою же Историю!
August 28 Ақпан, 2021
Нихуя не понятно мало информации где было когда было ????? И что это значит? Зачем это изучать??? Где Ответ ааааааа ?????