Күлічұр (731 ж.) ғұрыптық кешені және бітіктасы

Жалпы мәлімет

Күлічұр (731 ж.)

 Көне т.б.: Küli Čur. Түрiк Елі дәуiрiндегi Тардуштың шад- чұр лауазымды әскери қолбасшысы. Мәтiнде  белгiлi бiр мерзiм  айтылмағандықтан зерттеушiлер оның дәл қандай уақытта жазылғанын әлi күнге дейiн анықтай алмай келедi, сондықтан шамамен VIII ғасырдың бас кезеңiне жатқызады.                                      

 Қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 200 км батыс-оңтүстікте , Төв аймағы Дэлгэрхаан сұмыны «Их-хөшөөт» деген жерде  орналасқан.

Құрамында  ( өлшемі: 53х35 м), бітіктас  (мәтін төрт қапталында  - 29 жол) , (1,90 x 0,61 x 0,20 м)- 1 дана, бітіктастың жалпақ тұғыры 1 дана, бәдіздер  -  8 дана, арыстан  тас- 2 дана, қой тас – 2 дана, барық қапталды тас – 4 дана (бөлініп кеткен), балбал тастар – 165-  шығысқа 1 км  дейін шұбырып, соңы  солтүстік шығысқа қарай  иіріңкіреп барып  бітеді.

 Бітіктас  қоңыр күрең түсті сланец тастан жасалынған. Мәтіннің таңба-әріптері біршама  өшiңкі. Шығыс бетінде 13 жол, оңтүстік қапталында – 4 жол, батыс бетінде – 12 жол  және 1 жол көлденең  жазулы. Солтүстік бетінде жазу қашалған іздері ғана қалған. Ескерткiш кешеннің барлық құрамдас бөлшектері  орналасқан жерiнде.

 1912 ж. В.Л. Котвич  зерделей тексерiп,  А.Н. Самойловичпен бiрге мәтінін  аударып жариялайды. 1962 ж. Моңғолия-Польша бiрлескен экспедиция мүшесi Э.Трыярский ескерткiш-кешендi біршама тиянақтай зерттедi. 1971 ж. Г.Клоусон, Э. Трыярский бітіктас мәтіннің  ағылшын тіліндегі ғылыми аудармасын жасап,   бітіктастың эстампаждық көшірмесі мен мәтіннің таңба-әріптерінің толық қол сызбасын, ақ-қара түсті фотосуреттерін, сөздігін  жариялады. Бітіктастың мәтінін Х.Н. Орхун,   С.Е. Малов,  Т. Текин,    Ғ. Айдаров,  Қ.Сартқожаұлы  және басқа ғалымдар зерттеді.   1979  ж. Моңғолия ҰА-ның Тiл және әдебиет институтының көне түрiк бiтiк зерттеу тобы тексерiп, қағаз эстампажын алады. Сонда ескерткiш тастың оң жағында тағы бiр қысқаша жазу барын анықтайды. 1983 ж. В.Е. Войтов, Г. Мэнэс аталмыш ескерткіш кешеннің жобасын, бәдіздер, сандықтастың  сызбасын жасайды.  Моңғол археологы Д. Баяр аталмыш ескерткіш кешендегі  бәдіздерін толық зерттеп архитектуралық өлшемдері мен ғылыми сипаттамасы, сызбаларын жасады.  1997 жылдары Моңғолия-Жапония бірлескен экспедициясы ескерткіш кешенге тағы да зерттеу жүргізді. 2001ж. , 2004 ж. Қазақстандық экспедициялар  зерттеу жүргізді.

Ғылыми әдебиет

Kotwicz, W. & A. Samoilovitch     Le monument turc d' Ikhe-khuchotu en Mongolie centrale. Rocznik Orientalistyczny , 1928, 4, pp. 60-107.

Clauson  G. &  E. Tryjarski    The Inscription at Ikhe Khushotu. Rocznik Orientalistyczny , tom-XXXIV, zeszyt-1, Warszawa, 1971,  pp. 7-33, +6 pis.

            Orhun  H.N. Eski Turk Yazitlari , Istanbul, 1936, T-1. ss. 135-151.;  Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. Москва, Ленинград,   1959, С. 25-30.;  Tekin T.  A Grammar of Orkhon Turkic. Indiana university, 1967, pp. 257-258, 293-294.; Айдаров Г.  Язык Орхонских памятников древнетюркских письменностей VIII века.  Алма-Ата, 1971,  С. 334-3338  ; Қ. Сартқожаұлы  Орхон мұралары  (Күүлі-чор киелі орын кешені) Астана, 2003,  226-235, 384-387 б.

            Войтов В.Е.  Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово- поминальных памятниках Монголии VI-VIII вв. Москва, 1996, С. 22, 28-29, 42.  Рис-17.

            Баяр Д.    Монголын төв нутаг дахь түрэгийн хүн чулуу. Улаанбатар, 1997 . 86 х, Таблиц-  41-46.

            Toshio Hayashi, Takshi Oosawa    Site of Ikh-Khoshoot and Kuli-Čur Inscription  // Provisional report of researches on historical sites and inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998 . Edited by Takao Moriyasu  and Ayudai Ochir.  The Society of Central Eurasian Studies, Toyonaka, Osaka University,  1999. pp. 148-157, plate 9a-9g. 

Мәтін

КҮЛІ-ЧҰР  БІТІКТАСЫНЫҢ МӘТІНІ

(1-30 жол)

……………….smrb GTa xxFUTNQiCNQRTap nuCu

C...s mLUBR UCiluqNQiCaRBYis mrutgija

aQNDUB grut idguKuaO imdripL………mdK itrTzUB iqlzu

NLUB nisiK niLGU prlu piWS …..RUCiluK aDxTiGJNGLUCURGS

………………….. DUBKrut RUCiluq itr….rK iDTUTgl

….l…….iTNGzQ nuCu nimdr nipL nuCunisaglb ……..aylyG….

………..n……………isiK RUCiluqaglbaRBSi………………………………….

itr gtilmrRSLBB itrrti girCRSLUBsyusitr……………..

nisuspgtUJLpURUCiluq idSiyusaKusnmut adnCK iDWS………..

U JGLUBpgtUJLpU RUCiluq adqsus…..truta DkLiTi

iTUTaWUB qnuCu nimdr nipL psyus aWUB  aQCGBT…………..

iDTUT iryt RUCiluK

…ixDLrj iqdt….TzDU …..nr iQ………. niLGU…………

…………………..iTRLUUJiti GNUDUB YUDRT RUCiluK

aDqdt…..t iDWS grCu pgtUJLpU pnib niqlzu GRJr….mTR

pnib Tnrgj iqlzu RUCiluq

aOGzQ a..us igt aKKzt aQGpQrmt pCK gzgu uWj pRB urNaO

adqdsyus syusitj aQzGUzQUT

aW RUCiluK adqdsyus syus sb adqd gt……iBTT FTik idKut

itr isKub ipL itrisBC isaglib

itrlu zyUT GLGzayYJizQT itrlu rgj ayYJitij RUCiluK  

adaqdsyus adzt aDxTiGJQLRQ

pnib niQldi…..id…yus amj aQxLRQ arsKaO……….. RUCiluK

pTG aNJ itni UJLpUT iDi aWSpgtUJLpU

……….apT xLRQ iDWS niqtngCK GxLRQ  itrusus....

iOLT xLRQ itrugiK isus pnib aNJ grUz pRB iLG…….

nus aWa

……..pURUT niN xLRQ iTRU UJis niSaQR ilmr nrgj xLRQ

 itlK RUCngij iLGU nKri ris itlK izu rbtl….…….

iTLnil iDWS nisus psyusi iDlus iLGWS nr….

 uUCiluqaglb aRBSi G iDULUB nisisiK niLGU

pgtUJLpU sUyLJ aQiGJ WrsmraW iglu adu Q..LUBUSUT aKu

 iwUBKgrKaGSikizu priKULpU

aglbaRBSi plK ngittrut UJLU plK ngit RUCl isni NGQ….

 iTRLU itzdb nizdb iTLGUJ GRUCiluq

 itgi GiQLij xTR iOGzQ m……….UB s…..

itlK RUCngij iLGU yRUC ……….YUDRT itlKngtK………..

mditib rtzb iDLGUJ pRUBUx aWUB nuCu ni……….

mditib gitb aWUB nmqdu nmqtlb nglb zmlib…Q ……

...iB... DTUT …….