Темір Құтлық ханның жарлыгы, 1397 ж.

Жалпы мәлімет

Ұлық ұлыстың (Алтын Орданың) ханы  Темір Құтлықтың жарлығы 1397 жылы ескі ұйғыр жазуымен орта түрік тілінде жазылған. Онымен қатар ол мәтінде айна қатесіз көшіріп насталик жазу үлгісінде арабграфикалық  таңбаларымен белгіліп жазған. Ұйғыр әріптері қара, араб әріптері қызыл сиямен жазылған. Мәтін 54 жол. Құжат өлшемі:  265х 23 см. Хатта мөр басылмаған, сондықтан бұл жарлықтың көшірме нұсқасы болуы ықтимал деп есептеледі.

Жарлықтың түпнұсқасы Венадағы Австрия ұлттық кітапханасы қорында (Österreichische National bibliothek) сақтаулы.

Мәтін

Temir Kutluk yarlığı    1397

1.         temir kutluğ. söz-üm

2.         oŋ qol sol

3.         qol-nıŋ oğlan-lar-ı-ğa

4.         tümen edigü başlığ miŋ yuz on

5.         beg-ler-i-ğa içki kent-ler-i-niŋ qazi

6.         müfti-ler-i-ğa yortar işlençi yolavçi-

7.         divan bitigçi-ler-ige tamğaçı tart-

8.         naqçı-lar-ı-ğa yortar işlerçi yolavçı-

9.         lar-ğa bökevül totqavul-lar-ğa yamçı

10.     süsünçi-ler quşçı barsçı-lar-ğa

11.     kemeçi köprükçi-ler-ge bazar-da

12.     turğan-lar-ğa bu yarlığ-nı tuta turğan

13.     muhammed-niŋ öbeke ata-lar-ı burun

14.      ğı keçgen sayın han çagıdın bir-i bir-e

15.     yar-lığ rast tarhan-lığ yosun-ı-ça yörüp

16.     atas-ı haci bayram hoca-nı

17.     biziŋ han ağ-a-lar-ı-mız soyurqap

18.     tarhan qılğan çerge-sin aŋlata ötündü

19.     erse ötülin yöp körüp muhammed

20.     biziŋ soyurqal bolup tarhan bolup

21.     tursun tidimiz bu kün-din ilgerü qırım

22.     bile qırq yer-niŋ tömen-i-de sudaq atlığ

23.     kent-niŋ civarında burunğ-ı zaman-dın

24.     berü mütehaddir tarhan bolğan ındırçı salas-ı

25.     bil-e meşhur bolğan salas-ı-dın şerʻ-i qabala

26.     yosun-ı-ça yer suw-lar-ı bile muhammed-niŋ

27.     oğlan-lar-ı ilk-i haci muhammed ve mahmud

28.     nı azad tarhan bolsun bular-nıŋ yir suw-

29.     larıŋa bağ bağça-lar-ı-ğa hammam tegirmen

30.     leri-ge tasarruf qıla turğan yer-ler-i-ge

31.     burun-dın qalğan azad-lar-ı-ğa basa sal-a-

32.     lar-ı-ğa sabancı ortaq-çı-lar-ğa kim

33.     kim ers-e küç oğ-a temğas-ı inkinçi üskü

34.     bal qurtı anbar mal-ı ındır haqq-ı

35.     almas-un-lar borl-a tamğas-ı inkinçi üskü

36.     bal qurtı anbar mal-ı ındır haqq-ı

37.     taban-lığ qısmet kubur yasağ-ı qalan müsemma

38.     salıq borç haraç almas-un-lar barur kelür-i-de

39.     kirür çıqar-ı-da qırım-da kefe-de qayu-ma

40.     törlüg ers-e alur-ı-da satar-ı-da tamğa

41.     tartnaq almas-un tarhan-lığ tabanlığ yol

42.     haqq-ı qaravul-luq tilemes-ün-ler tavar qar-a

43.     ların ulaq tutmas-un qonaq tüşül tüsürmes-ün

44.     ler süsün ʻulufe tilemes-ün-ler qayu-ma

45.     törlüg zahmet ve muʻav-e-net ve ʻavar-ı-zat-

46.     lar-dın masun ve mahrus bols-un-lar inç

47.     turup tınçlığ bile- şam u sabah evqat-ı

48.     şerif-ler-i-de biz-ge taqı biziŋ

49.     uruğ uruğ-ı-mız-ğa duʻ-a alqış

50.     it-e turs-un tip tuta tutur-ğa

51.     altun nişan-lığ al tamğa-lığ

52.     yar-lığ birildi tarih sekiz yüz-de

53.     bars yıl-ı saʻban ayı-nıŋ altınçı

54.     kün-i-de özi suyı-nıŋ kenar-ı-da

55.     mücaveran’da erür-de bitildi.

Толық мағынасы: Темір Құтлық сөзім! Оң қол, сол қолдың оғландарына (ханзадаларына) Түмен (басы) Едіге бастығының жүз, он бектеріне ішкі кенттердің қази, муфтилеріне, машайық сопыларына, диуани бітікшілеріне, тамғашы, кеденшілеріне  асығыс жорытушы, іскер жолаушыларға, бақауыл (арттағы әскери корпус), тұтқауыл шекарашыларға, йамшы (хат почташы), сүсүншілер (провизия), құсшы, барысшыларға, кемеші, көпіршілерге, базарда тұрғандарға бұл жарлықты ұстаған Мұхамедтің  әуелгі аталары бұрынғы өткен Сайын хан (Батұ хан) шағынан бір біріне жарлық, төре тархандық жосынымен жүріп, атасы Хажы Байрам қожаны біздің хан ағаларымыз жарылқап, жарлық қылған мәнін аңғартып өтінді.

Сол өтінішін жөн көріп, Мұхаммед біздің жарлығымызбен тархан болып тұрсын дедік. Бұл күннен ілгерідегі Қырым мен Қырық Йердің төменінде Судақ атты кенттің айналасында бұрынғы заманнан бері ұдайы тархан болған. Егіншілікпен мәшһүр болған саласының шегі шариғат белгілеген құжат жосынымен жер-суларымен бірге Мұхаммедтің оғландары, үлкен Мұхаммед пен Махмұд азад тархан болсын! Бұлардың  жер-сулары бау-бақшашыларына, арықтар мен диірмендеріне қолданыс хақы болсын және тұрған жерлеріне, бұрыннан қалған азат  бос жерлеріне, ой- қырдағы ортақшы саудагерлеріне кім болса да қол сұқпасын! Жолсыз жерде заттарын тартып алмасын! Жүзім бақашасы салығы, егіншілік,  бал арасы, қойма малы, қырман хаққы, тауарлық қызмет, құбыр, жер салығы, басқа да  аталған салық, борыш алмасын! Қырымда, Кафада келіп-кеткенде, кіріп шыққанда, не түрлі зат болсын оны алғанда, сатақанда тамғашы (кеден) салығын алмасын! Тархандық жол ақысын, ақша, қарауылдық тілемесін! Тауарларынан, ат көліктерінен еш нәрсе ұстамасын! Қонақ  күшпен түсірілмесін! Жейтін, ішетін ат азығын тілемесін! Һәр не түрлі қызмет, көмек алатын жайттардан құр қалмасын қорғанышта болсын! Осылайша қуыныштықпен  тұрып, ақшам және таңертеңгі қасиетті уақыттарда бізге және біздің үрім- ұрықтарымызға дұға жасап, алғыс тілектерін айта жүрсін! Қолына ұстап жүруге алтын нышанды ал тамғалы Жарлық берілді! Сегіз жүзінші барыс жылы Сабан айының алтыншы күнінде, Орда Ұз суының (Днепр) жағалауына жақын жерде тұрғанда жазылды.