Алтын тамған тархан (723 ж.) ғұрыптық кешені және бітіктасы
Жалпы мәлімет
Көне түрк мәтінінде «Алтын тамған тархан» деген атауына қарағанда қағанның қасындағы алтын таңба-мөрді ұстаушы болу керек.
Қазiргi Моңғолияның Бұлған аймағы Могод сұмыны, Түлээ тауының шығыс солтүстiгiнде орналасқан. Кешенде тас қапталды барық – 2 дана (A-4 дана қапталы, B - 4 дана қапталы). A- барық тастың оңтүстік (А1) және батыс (А3), шығыс (А4) үш қапталы жерге орнатылған күйінде. Ал солтүстікке қараған төртінші қапталы (А2) құлап қалған. Жазу қашалған екі қапталы ( А1, А2) жанартау жынысты тұнбатастан, ал қалған екі қапталы ақшыл граниттен жасалынған. Бірінші қапталдың бет тұсында (А1) оңтүстік бетiнде бөрік (қалпақ) киген, қолдарына аяқ ұстаған үш адамның қошқар оюлы сырмақ үстіндегі отырысы тасқа бедерленіп көркем бейнеленген. Ортадағы кiсi малдас құрып, сол қолымен белдiгiн ұстап отыр. Сол жақ тұсындағы кiсiнiң қалпақ үстiнде құс бейнесi мен Ашына тектiлердiң таңбасы қашалған. В-барық тастың төрт қапталы ақшыл граниттен жасалынған, оның төрт қапталына ою өрнектер салынған, алайда о бедерлері мүжіліп әбден өшіп кеткен. Үйінді тас – 1 дана, оның орны ғана қалған, балбалдар – (бірнеше данасы ғана сақталынған, жалпы саны белгісіз ?). Барық тас қапталдар (А1, А2) жалпақ төртбұрышты қара көк түсіт тұнбатастан жасалынған. А1 бітіктастың адам бейнеленген оңтүстік бетінің екі жиегінде бір бір жолдан 2 жол, ал артқы солтүстік бетінде 6 жол қашалған. А2 бітіктастастың төрт жиегінде бір-бір жолдан 4 жол жазу жазылған. А1 өлшемі - 1,3 x 0,8 x 0,2 м, А2 өлшемі - 1,5 x 0,9 x 0,21 м
Ғылыми зерттеулер
1893 ж. ботаник П.П. Левин алғашқы хабарды жариялайды. Одан 1893 ж. Н.Я.Ядринцев, Д.А. Клеменц ескерткiштiң көшiрмесiн алады. Осы мәліметтер бойынша В.В.Радлов зерттеп, бітіктастың мәтінін орыс, немiс тіліне аударады. Одан кейін Х.Н. Орхун, С.Е. Малов, Н. Сэр-Оджав, Л. Болд, О.Ф. Серткая, Т.Озава және басқа. ғалымдар мәтіндік зерттеулер жүргізді. Моңғол археологы Н. Сэр-Оджавтың пікірінше аталмыш сандық тастар және оның ою өрнектері Күлтегін, Білге қаған және Тұңыұқ ескерткіш кешендеріндегі сандық тастарымен өлшемі мен ою өрнектері ұқсас жасалынған. 1984 ж. В.Е. Войтов, С.Г. Кляшторный осы ескерткіште қазба жұмысын жүргізіп жалпы жобасын жасады.Ғылыми әдебиет
Радлов В.В. Атлас древности Монголии. «Труды Орхонской экспедиции» Т-1. СПб., 1892. XV – 1,2; XXXIV – 1,2,3,6
Radloff W. Die Inschrift von Iche –As’chete // Die Alttürkischen Inscrihpiften de Mongolei. Dritte Lieferung Die Denkmäler von Koscho-Zaidam, die ubrigen denkmaler des Orchon bechens und denkmaler im flussgebiete des Jenissei. St.Petersburg, 1895. pp. 256-257.
Orhun H.N. Eski Turk Yazitlari , Istanbul, 1936, T-2. ss. 121.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. Москва, Ленинград, 1959, С. 44-46.
Сэр-Оджав Н. Хөл Асгатын хөшөө булш // ШУА-ийн мэдээ. Улаанбаатар, 1965, №3, 91-95 т.
Сэр-Оджав Н. Эртний Түрэгүүд (VI-VIII зуун) (Алтан тамга дархны булш ) Улаанбаатар, 1970, 43-46 т., 9-зураг :
Сэр-Оджав Н. Монголын эртний түүх Улаанбаатар, 1977, 137-138 т., зураг -192 т.
Болд Л. Хөл Асгатын түрэг бичээсийг уншсан тухай // ШУА-ийн мэдээ . Улаанбаатар, 1988, №1, 34-48 т.
Войтов В.Е. Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово- поминальных памятниках Монголии VI-VIII вв. Москва, 1996, С. 22, 51,111 рис-39,67.
Ôsawa T. Mongolia No İkhe-Askhete Gazô Meibun No Bungengakuteki Saikentô -2006 / 2007 Nendo No Nachi Mô Godô Chôsa o Tôshite Mita (= The Philological Reconsideration of the İkhe-Askhete Inscription: Based on MongolianJapanese Joint Researches in 2006 and 2007 (= 2006 ve 2007 yıllarındaki Moğol-Japon Ortak Araştırmaları kaynak alınarak İhe-Ashete yazıtının filolojik açıdan tekrar gözden geçirilmesi). – Tokyo, 2006-2007
Sertkaya О.F. Аltay, Yenisey ve Moğolistan Yazıtları Üzerine Notlar // TEKE, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 3/3. – Erzurum, 2014. – S. 11
Мәтін
АЛТЫН ТАМҒАН ТАРХАН БІТІКТАСЫНЫҢ МӘТІНІ
|
жол |
Түрк бiтiк тiлiнде
|
|
А1 – бітіктастағы мәтін. Оңтүстік беті (1-3 жол) |
|
|
1. |
Tekeş Kül Tudun inisi |
|
2. |
yükünür kün bedizdim |
|
3. |
Azğanaz er : ağïr : bedismis |
|
А1 – бітіктастағы мәтін. Солтүстік беті (1-6 жол) |
|
|
4. |
Kül Tudun: inisi Altun Tamğan Tarqan : yoğï umadï(-q?) |
|
5. |
üçün adïrïltïmïz alqalïlma ülüg uyarlïğ |
|
6. |
ermis qalïma eki |
|
7. |
bardïŋïz esiz |
|
8. |
oğullarï Turïğul Yelgek lağzïn yïl |
|
9. |
adïrïlïmïsça saqunur ertimiz adïrïlïn |
|
А2 бітіктастағы мәтін (1-4 жол) |
|
|
10. |
Öze Teŋiri eriklig mis аqanmïs |
|
11. |
adïrïlïmïs ülügime ………..bertim |
|
12. |
……………….er…………………… |
|
13. |
.............................................................. |
isniNDUTluKYKt
mdzdbnKrinKy
smsdb RG rzNGz
iDmUiGUY NQRTNGmTNUTLisni NDUTluX
GLRYUgluamLaQLzmwRDnCu
KamLQsmr
zsazyDRB
QLKglyLUGsRNTlaRLGU
NLRDzmtrRUNQSaCCmLRDa
mtrb
Пікір қалдыру