Тоқтамыс ханның Бек Қажыға 1392 жылы жіберген жарлығы
Жалпы мәлімет
Ұлық ұлыс ханы Тоқтамыстың (1380-1395жж.) Сүткөл (Азов аумағы) билеушісі Бек Қажыны әрі оған қарасты ұлысын салықтан босатуды бұйырған жарлықты хаты.
Құжат орама қалыптағы бір-біріне желімделген төрт бөліктен құралған, мәтін шығыс қағазына арабграфикалық диуани жазу үлгісінде орта түрк тілінде жазылған. Құжаттың ұзындығы - 119 см., ені -25,2 см.
Хаттың ортаңғы және төменгі тұсында 12х12 см өлшемді төртбұрыш пішінді мөрдің қызыл бояулы 2 басылымы бар.
Мөр мәтіні: Мөрдегі сыртқы текшедегі арабша куфи жазулы мәтіні: Bissimillah ir-rahman ir-rahim. Ia illah illa illah muhammed rasul allah salli allah galih wa sallam – Рахман және рахим иесі Алланың атымен бастаймын. Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі, Алланың оған салауаты мен амандығы болсын!
Мөрдегі ішкі текшедегі куфи жазулы мәтіні: as-sultan al-gadil Toqtamiş - сұлтан әділетті Тоқтамыш.
Түпнұсқасы Ресей, Санкт-Петербордағы Шығыс қолжазбалар институтының қорында (Д 222 №1) сақтаулы.
Ғылыми зерттеулер
Тоқтамыстың жарлығын Санкт-Петербургтегі Шығыстану институтының қолжазба қорынан алғаш тапқан - татар ғалымы М. Усманов болатын. Құжаттың жазуы өте күрделі, сөйлемі шұбалаңқы болғандықтан зерттеуші ғалымдар тарапынан ол бірнеше түрде оқылып, түрлі нұсқада аударылды. Алғаш орыс тіліне аударған Я.О. Ярцов пен И.Н. Березин болды. Кейін олардың аудармасына А.Н. Самойлович пен А.П. Григорьев, А. Ибатов бірқатар ескертпелер мен түзетулер жасады. Жарлықтаң жазылу уақытын нақтылаған О.Б. Фролова мен А.П. Григорьев болды.Ғылыми әдебиет
Григорьев В.В. Ярлыки Тохтамыша и Сеадет Гирея // ЗООИД, т.1., 1844.-337-346.
Самойлович А. Н. Несколько поправок к ярлыку Тимур-Кутлуга // Изветия Российской Академии Наук. VI серия. 1 апреля. – Петроград, 1918.-1109-1124.
Усманов М.А. Жалованные акты Джучиева Улуса XIV–XVI вв. – Казань: Казань университеты нәшрияты, 1979. -319. (29-30)
Ибатов А. XIV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. – Алматы: Ғылым, 1990. – 151 б. (25-27).
Базылхан Н., Тұяқбаев Ө. Далалық мемлекеттер дипломатиясының ресми құжаттары: жарлықтар, хаттар, елшілік белгілері (XIII-XVIIIғғ.). (мәтін транскрипциясы, ғылыми аудармалары, түсініктемелері, көрсеткіштері). - Алматы, 2014.-207 бет. (77-83)
Мәтін
|
Жол |
Арабграфикалық мәтін транскрипциясы |
Қазақша сөзбе-сөз |
|
1 |
ğala Allahi tawakkaltu wa ğala karamihi wa ahsanihi ğawaltu |
Аллаға тәуекел еттім, оның құрметі мен жақсылығына үміт арттым |
|
2 |
Toqtamış sözüm |
Тоқтамыс сөзім! |
|
3 |
Qırım tümeniniŋ Qutlu Buğa başlığ daruğa beklerinke |
Қырым түменінің Құтлұ Бұға бастаған даруға бектеріне, |
|
4 |
qadi muftilarinka şaih maşaihlarinka dıwani bitikçilerinke |
қазы-муфтиларға, шайх-машайықтарға, диуани бітікшілеріне, |
|
5 |
tamğaçi tartinaqçilarinka bükeül tutqaullarinka kim-ni hurmat ağalarinka |
тамғашы тартынақшыларына, бүкеуіл-тұтқауылдарына, кімді құрмет (еткендерге) ағаларына |
|
6 |
barçağa bu yarlığını tutub turğan Bek Haçiğa binahlıq eli jumlasin kim ni |
баршаға бұ жарлықты тұтып тұрған Бек Қажыға бағынышты елінің бәрін кімді |
|
7 |
bizniŋ siyurğal bulub Sütköl elin yıl sayin kim ni çiqar çıqışın marfuğlar birle barçasın almasunğa |
біздің сойырғал болып Сүткөл елін жыл сайын кімді шығар шығысын үстеме өсіммен баршасын алмауға |
|
8 |
berildi bu künden ilkeri Sütkölike saliğ musamma salmasunlar ulağ susun tilemesünler anbar haqqi ekin haraç |
берілді. Бұ күннен ілгері Сүткөлге салық атаулыны салмасын, ұлағ, сусын тілемесін, қамба ақысы, егін салығын |
|
9 |
tilemesünler tümenden erikti bulub Qırım içinde tışında qoyunlar Sütkölke Šoban atlığ kisi birle kim erse tilesün |
тілемесін! Түменнен ерікті болып, Қырым ішінде тысында қойыңдар Сүткөлге Шопан атты кісімен бірге кім барса, (сол) тілесін |
|
10 |
barçalari bir jerke jamiğ bulub çiqar çīqīşlarin usal qilmasin himaiat ginaiat bulmadin baize yarlığlığ tarhan |
баршалары бір жерге жиналып болып, шығар шығыстарын осал қылмасын сақтықпен, ғинаят болмадың байзe жарлықлық тархан |
|
11 |
bitmadin Bek Haçiğa könglik birla barçalaringiz bükendin küç bеringlar tib Tamīr Bulad |
жазылды Бек Хажыға көңілмен баршаларыңыз бүгінннен күш беріңдер деп Темір Болат |
|
12 |
bulai tidurkaç irsa tümen salīğin qisimin salğanlar zahmat iunçu tīkurkanlar |
бұлай деген екен түмен салығын бір бөлігін салған ауырлық тигізгеді деп |
|
13 |
qoruqlar arine basa bas Bek Haji sulai siuyrğandim teb mumsikin yarlīğlarğa kuç qilur bulsang sinka taqi iküsi bulmakai |
қорыққан әрине, тағы Бек Хажы солай сойырқандым деп жарлықтарға қүш қылар болсаң саған тағы екіншісі болмайды |
|
14 |
tib tuta turuğa al tamğalığ yarlığ berildi Orda Ton Or Töbede erse |
деп тұтып тұруға ал тамғалы жарлық берілді Орда Дон Ор Төбеде тұрғанда |
|
15 |
tammat arbaga ua gişruna şahr zu al-qagda sanah arbaga wa tisguna Beşin yil bitildi |
тамам болды зул-қағда айының жиырма төрт күні 794 жыл Мешін жылы жазылды |
Пікір қалдыру