«Құтадғұ білік»

Жалпы мәлімет

 ««Qutadγu bilik -Құтадғу біліктің» негізгі мазмұны – философиялық дидактикалық сарында жазылған өлеңдер қамтылған. Йүсүп хас хажиб  Баласағұн 1069-1070 ж. жазған. Аталмыш шығарманы автор  Қарахан мемлекетінің билеушісі Табғаш  Боғра ханға тарту еткен.  Қолжазбаның түпнұсқасы белгісіз, оның үш көшірме нұсқасы бар. Вена нұсқасында 1439 өлең, Каир нұсқасында 4361 өлең, ал Наманган нұсқасында 6095 өлең бар. Бірінші нұсқа  1439 ж. Герат қаласында ұйғыр жазуымен (қазір ол Вена қаласында сақтаулы), екіншісі XIV ғасырдың бірінші жартысында Мысырда араб жазуымен (қазір Каирдің Кедивен кітапханасында), үшіншісі XII ғасырдың аяғында араб жазуымен көшірілген «Ташкент нұсқасы», ол  Наманган қаласынан 1914 ж. табылған.

Ғылыми әдебиет

Кутадку-биликь. Факсимиле уйгурской рукописи. Императорской и Королевской придворный библіотеки вь Вьнь. Изданный по поручению Императорской С.-Петербургской Академіи наукь В.В. Радловымь. - Санктпетербургь: Типографія Императорской Академіи наукь, 1890.-I-XIII, -200.  Kutadku Bilik Facsimile der Uigurischen handschrift der K.K. Hofbibliothek in Wien. Im auftrage Der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St.Petersburg herausgegeben von Dr.W. Radloff. – St.Petersburg, 1890.-I-XIII, -200.

Reşid Rahmeti Arat   Kutadğu bilig. Metin -1. -İstanbul, 1947. -656.

Reşid Rahmeti Arat   Kutadğu bilig. Tercüme-2.- İstanbul, 1959. -477

Мәтін

Qutadğu Bilig

 TANRI AZZE VE CELLENIN MEDHINI SÖYLER

Teŋri Azze Ve Celle Ögdisin Ayur

Bayat atı birle sözüg başladım, törütgen egidgen keçürgen idim

Üküş ögdi birle tümen miŋ sena, uğan bir bayatqa aŋar yok fena

Yağız yer yaşıl kök kün ay birle tün, törütti halayık öd üdlek bu kün

Tiledi törütti bu bolmış qamuğ, bir ök bol tedi boldı qolmış qamuğ

Qamuğ barça muŋluğ törütülmişi, muŋı yok idi bir aŋar yok eşi

Ay erklig uğan meŋü muŋsuz bayat, yaramaz seniŋdin adınqa bu at

Uluğluq saŋa ol bedüklük saŋa, seniŋdin adın yok saŋa tuş teŋe

Aya ber birikmez saŋa bir adın, qamuğ aşnuda sen sen öŋdün kedin

Saqışqa qatılmaz seniŋ birlikiŋ, tüzü neŋke yetti bu erkliglikiŋ

Seziksiz bir ök sen ay meŋü eçü, qatılmaz qarılmaz saqışqa seçü

Ay iç taş biligli ay hakku’l-yakin, közümde yıraq sen köŋülke yaqın

Barıŋ belgülüg sen kün ay teg yaruk, neteglikke yetgü köŋül ögde yok

Ne ersedin ermez seniŋ birlikiŋ, ne erselerig sen törüttiŋ seniŋ

Qamuğ sen törüttüŋ ne erselerig, yokadur ne erse sen ök sen tirig

Törütgen barıŋa törütmiş tanuk, törümiş iki bir tanuqı anuk

Anıŋ oqşağı yok azu meŋzegi, neteglikke yetmez halayık ögi

Yorımaz ne yatmaz udımaz oduğ, ne meŋzeg ne yaŋzağ kötürmez boduğ

Kedin öŋdün ermez ne soldın oŋun, ne astın ne üstün ne otru orun

Orun ol törütti orun yok aŋar, anıŋsız orun yok bütün bol muŋar

Ay sırqa yakın ay köŋülke ediz, tanuk ol saŋa barça suret bediz

Törüttüŋ tümen miŋ bu sansız tirig, yazı tağ teŋiz kötki oprı yirig

Yaşıl kök bezediŋ tümen yulduzun, qara tün yaruttuŋ yaruq kündüzün

Uçuğlı yorığlı tınığlı neçe, tirilgü seniŋdin bulup yer içe

Ediz arşta altın seraka tegi, tüzü barça muŋluğ saŋa ay idi

Aya birke bütmiş tiliŋ birle ög, köŋül bütti şeksiz amul tutğıl ög

Neteglikke kirme küdezgil köŋül, barıŋa bütün bolğıl amrul amul

Qalı qançaqa kirme tutğıl özüŋ, qalı qançasız bil uzatma sözüŋ

Ay muŋsuz idim sen bu muŋluğ quluğ, suyurkap keçürgil yazukın qamuğ

Saŋar ok sığındım umınçım saŋa, muŋadmış yerimde elig tut maŋa

Sevüg savçı birle qopurğıl meni, elig tuttaçı qıl könilik küni

Tüzü tört eşiŋe tümen miŋ selam,tegürgil kesüksüz tutaşı ulam

Uluğ künde körkit olarnıŋ yüzin,elig tuttaçı qılğıl edgü sözin

Seni erdüküŋ teg ögümez özüm, seni senmet öggil kesildi sözüm

Qutadgu Bilig:

 PEYGAMBER ALEYHI'S-SELAMIN MEDHINI SÖYLER

Yalavaç Aleyhi’S-Selam Ögdisin Ayur

Sevüg savçı ıdtı bağırsaq idi, bodunda talusı kişide kedi

Yula erdi halkka qaraŋğu tüni, yaruqluğı yadtı yaruttı seni

Okıçı ol erdi bayattın saŋa, sen ötrü köni yolğa kirdiŋ toŋa

Atasın anasın yuluğ kıldı ol, tilek ümmet erdi ayu berdi yol

Künün yemedi kör tünün yatmadı, seni qoldı rabda adın qolmadı

Seni qoldı tün kün bu emgek bile, anı ög sen emdi sevinçin tile

Qamuğ qadğusı erdi ümmet üçün, qutulmak tiler erdi rahat üçün

Atada anada bağırsak bolup, tiler erdi tutçı bayattın qolup

Bayat rahmeti erdi halkı öze, qılınçı silig erdi kılkı tüze

Tüzün erdi alçak kılınçı silig, uvutluğ bağırsak akı keŋ elig

Yağız yer yaşıl kökte erdi küsüş, aŋar berdi teŋri ağırlık üküş

Başı erdi öŋdün qamuğ başçıka, kedin boldı tamğa kamuğ savçıka

Köŋül badım emdi anıŋ yolıŋa, sevip sözi tuttum bütüp qavlıŋa

İlahi küdezgil meniŋ köŋlümi, sevüg savçı birle kopur kopğumı

Qıyamette körkit tolun teg yüzin, elig tuttaçı kıl ilâhi özin

Qutadgu Bilig:

DÖRT SAHABENIN MEDHINI SÖYLER

Tört Sahabeniŋ Ögdisin Ayur

Anıŋ tört eşi ol avıŋu körüp, keŋeşçi bular erdi birle turup

İki qadın erdi küdegü iki, bular erdi üdrüm bodunda yegi

Atik erdi aşnu qamuğda oza, bayatqa bütügli köŋül til tüze

Yuluğ qıldı malı teni canını, yalavaç sevinçi tiledi köni

Basa faruk erdi kişi üdrümi, tili köŋli bir teg bodun ködrümi

Bu erdi basutçı köni dinka kök, şeriat yüzindin kiterdi eşük

Basa usman erdi uvutluğ silig, kişide üdürmiş akı keŋ elig

Fida kıldı barın neŋin hem özin, yalavaç aŋar berdi iki kızın

Ali erdi munda basaqı talu, kür ersig yüreklig meŋesi tolu

Akı erdi elgi yüreki tedük, biliglig saqınuk kör atı bedük

Bular erdi din hem şeriat köki, bular yüdti kafir munafık yüki

Bu tört eş maŋa tört tadu teg-turur, tüzülse tadu çın tiriglik bolur

Meniŋdin bularka üküş miŋ selam, tegürgil idim sen kesüksüz ulam

Olarnı meniŋdin sevindür tuçı, uluğ künde qılğıl elig tuttaçı

Qutadgu Bilig:

PARLAK BAHAR MEVSIMINI VE BÜYÜK BUĞRA HAN'IN MEDHINI SÖYLER

Yaruk Yaz Faslın Uluğ Buğra Han Ögdisin Ayur

Toğardın ese keldi öŋdün yeli, ajun etgüke açtı uştmah yolı

Yağız yer yıpar toldı kafur kitip, bezenmek tiler dünya körkin itip

İrinçig qışığ sürdi yazkı esin, yaruk yaz yana kurdı devlet yasın

Yaşık yandı bolğay yana ornıŋa, balık kudrukındın kozı burnıŋa

Qurımış yığaçlar tonandı yaşıl, bezendi yipün al sarığ kök qızıl

Yağız yer yaşıl torku yüzke badı, hıtay arkışı yadtı tavğaç edi

Yazı tağ kır oprı töşendi yadıp, itindi qolı qaşı kök al kedip

Tümen tü çeçekler yazıldı küle, yıpar toldı kafur ajun yıd bile

Saba yeli koptı qaranfil yıdın, ajun barça bütrü yıpar burdı kin

Qaz ördek kuğu qıl qalıkığ tudı, qaqılayu qaynar yoqaru qodı

Qayusı qopar kör qayusı qonar, qayusı çapar kör qayu suv içer

Kökiş turna kökte ünün yaŋqular, tizilmiş titir teg uçar yelgürer

Ular quş ünin tüzdi ünder işin, silig kız okır teg köŋül bermişin

Ünin ötti keklik küler katğura, qızıl ağzı qan teg qaşı qap qara

Qara çumğuk ötti sata tumşukın, üni oğlağu kız üni teg yaqın

Çeçeklikte sandvaç öter miŋ ünün, oqır sur-ı ibri tünün hem künün

Elik külmiz oynar çeçekler öze, sığun muyğaq ağnar yorır tep keze

Qalık qaşı tügdi közi yaş saçar, çeçek yazdı yüz kör küler qatğurar

Bu üdte ajun öz öziŋe baqıp, küvenip sevinip ediŋe baqıp

Eletü maŋa açtı dünya sözin, ayu körmediŋmü bu haqan yüzin

Udır erdiŋ erse tur aç emdi köz, eşitmediŋ erse eşit mende söz

Tümen yılda berü tul erdim tulas, bu tul tonı suçlup ürüŋ kedtim as

Bezendim begim boldı haqan uluğ, ötündüm munu qolsa canım yuluğ

Bulıt kökredi urdı nevbet tuğı, yaşın yaşnadı tarttı hakan tiğı

Biri kında çıktı sunup el tutar, biri küsi çavı ajunqa yeter

Ajun tuttı tavğaç uluğ buğra han, qutadsu atı bersü iki cihan

Ay din izzi devletka nasir muin, ay milletka tac ay şeriatka din

Bayat berdi barça tilemiş tilek, bayat ok bolu bersü arqa yölek

Ay dünya cemali uluğlukka körk, ay mülketka nur ay yayığ qutqa örk

Bolu berdi evren ilig berdi taht, tuta bersü teŋri bu taht birle baht

Ajun tındı ornap bu hakan öze, anın ıdtı dünya taŋuklar tüze

Esirdin keligli qalık quşları, qayu ray-ı hindi qayu qaysarı

Öger atın ündep ünin türtüşüp, küvenç birle avınur sevinçke tuşup

Bu törlüg çeçek yerde munça bediz, yazı tağ kır oprı yaşıl kök meŋiz

Qayusı yıdı birle tapnur tapuğ, qayu körk meŋiz birle açtı qapuğ

Qayusı elig sundı tütsüg tutar, qayu büvkirer kin ajun yıd qopar

Qayusı toğardın tutar miŋ taŋuk, qayusı batardın tapuğçı anuk

Tapuğqa kelip qut qapuğda-turur, qapuğda turuğlı tapuğda-turur

Bu yaŋlığ tapuğka itindi ajun, yağı boynı egdi kötürdi özün

Ajunda çavı bardı hakan küsi, körümegli közlerde kitti usı

Ajun inçke tegdi tüzüldi törü, törü birle atın qopurdı örü

Akı suretin kim köreyin tese, kelip körsü hakan yüzini usa

Cefasız vefalığ tilese qutun, yüzi kör qılınçı vefa ol bütün

Asığ kolsa barça özüŋ yassızın, berü kel tapuğ kıl köŋül ber isin

Tüzün qılqı alçak bağırsak köŋül, köreyin tese kel munı kör amul

Ay edgü qılınç aslı edgü uruğ, ajun qalmasunı siziŋsiz kuruğ

Bayat berdi devlet ay terken qutı, anıŋ şükri qılğu oqıp miŋ atı

İdi keçki söz ol meselde kelir, ata ornı atı oğulqa qalır

Ata ornı qaldı atı ma bile, adın ma taqı bolsu miŋ miŋ ula

Talu neŋ taŋuq tuttı miŋ miŋ elig, munu qıl taŋuqı qutadğu bilig

Olarnıŋ taŋukı kelir hem barır, meniŋ bu taŋuk boldı meŋü qalır

Neçe terse dünya tüker alqınur, bitise qalır söz ajun tezginür

Kitabka bitindi bu hakan atı, bu at meŋü qaldı ay terken qutı

Ya rab üste devlet tükel qıl tilek, qamuğ işte bolğıl sen arka yölek

Severin esen tut yağısın kötür, sevinçin tolu tut saqınçın qotur

Yağa tursu yağmur yazılsu çeçek, qurımış yığaçtın salınsu küjek

Bolu bersü evren tuçı evrilü, qodı bolsu düşman başı qavrılu

Yağız yer baqır bolmağınça qızıl, ya otta çeçek önmeginçe yaşıl

Tirilsüni terken qutı miŋ kutun, telinsüni körmez qaraqı otun

Takı ma negü erse arzû tilek, bayat ok bolu bersü arka yölek

Sevinçin avınçın küvençin eli, aşasu yaşasunı lukman yılı

Qutadgu Bilig: YEDI YILDIZI VE ON İKI BURCU SÖYLER

YETI YULDUZ ON İKI ÜKEKNI AYUR

Bayat atı birle sözüg başladım, törütgen igidgen keçürgen idim

Törütti tilek teg tüzü alemığ, yaruttı ajunka künüg hem ayığ

Yarattı kör evren tuçı evrilür, anıŋ birle tezginç yeme tezginür

Yaşıl kök yarattı öze yulduzı, qara tün törütti yaruk kündüzi

Bu kökteki yulduz bir ança bezek, bir ança qulavuz bir ança yezek

Bir ança yarutmış halayıkka ol, bir ança qulavuz bulur yitse yol

Qayusı örürek qayusı qodı, qayusı yarukrak qayu eksüdi

Bularda eŋ üstün sekentir yorır, iki yıl sekiz ay bir evde qalır

Anıŋda basa boldı ikinç oŋay, bir evde qalır on adın iki ay

Üçünçi kürüd keldi köksün yorır, qayuka bu baqsa yaşarmış qurır

Yaşık boldı törtinç yaruttı ajun, yaqışsa yarutur baqışsa özün

Sevüg yüz urundı beşinçi sevit, seve baqtı erse sen özni avıt

Basa keldi arzu tilek arzular, qayuka yağuşsa aŋar öz ular

Bularda eŋ altın bu yalçık yorır, yaşık birle utru baqışsa tolır

On iki ükek ol bularda adın, qayu iki evlig qayu birke in

Qozı yazqı yulduz basa ud kelir, erentir quçıq birle sançu yorır

Kür arslan bile qoşnı buğday başı, basa ülgü boldı çadan ya işi

Basa keldi oğlak könek hem balık, bular tuğdı erse yarudı qalık

Üçi yazkı yulduz üçi yaykı bil, üçi küzki yulduz üçi qışqı bil

Üçi ot üçi suv üçi boldı yel, üçi boldı topraq ajun boldı el

Bularda birisi biriŋe yağı, yağıqa yağı ıdtı kesti çoğı

Qarışmaz yağılar yaraştı için, körüşmez yağılar kötürdi öçin

İtigli bayatım ite berdi öz, ite berdi tüzdi yaraşturdı tüz

Basa aydım emdi munu yalŋuquğ, ağırlıkı boldı bilig ög uquğ

Qutadgu Bilig:

İNSAN OĞLUNUN DEĞERININ BILGI VE AQILDAN GELDIĞINI SÖYLER

Yalŋuq Oğlanı Ağırlıki Bilig Uquş Birle Erdükin Ayur

Törütti üdürdi seçü yalŋuquğ, aŋar berdi erdem bilig ög uquğ

Köŋül berdi hem me yorıttı tilig, uvut berdi qılq hem qılınçı silig

Bilig berdi yalŋuk bedüdi bu kün, uquş berdi ötrü yazıldı tügün

Bayat kimke berse uquş ög bilig, üküş edgülükke uzattı elig

Biligni bedük bil uquşnı uluğ, bu iki bedütür üdürmiş quluğ

Bu sözke tanuqı munu keldi söz, bu sözni eşitgil sözüg munda üz

Uquş kayda bolsa uluğluk bulur, bilig kimde bolsa bedüklük alur

Uquşluğ ukar ol biliglig bilir, biligli uquğlı tilekke tegir

Bilig manisi bil negü ter bilig, bilig bilse ötrü yırar erde ig

Biligsiz kişi barça iglig bolur, igig emlemese kişi terk ölür

Yorı ay biligsiz igiŋni ota, biligsiz otın sen ay bilge quda

Uquş ol burunduk anı yetse er, tilekke tegir ol tümen arzu yer

Uquş bolsa erke kör asğı üküş, bilig bilse ötrü bolur er küsüş

Uquş birle işler qamuğ iş küdüg, bilig birle bekle bu bulmış üdüg